သမိုင္​း

Theme images by Storman. Powered by Blogger.

Text Widget

Sports

Gadgets

Blog Archive

Travel

Definition List

Thursday, February 18, 2016

Zomi Nam Ni leh I Tavuan

Zomi Nam Ni leh I Tavuan
Tg. Vung Lian Mang
 
Tu kum 2006 kumin Florida Zomi Innkuan makaihna tawh America gam, Floria state sunga kibawl Zomi Nam Ni kum 58 cin'na-ah thugenpi dingin hong kiseh manin angtang mahmah ing. Hih bangin US gam sung khawng a tung ding leh hih bangin Zomi u leh naute tawh Zomite’ Ni Thupi mahmah ahi, Zomi Nam Ni zang khawm thei dingin ka ngaihsun ngei kei-a, hun manpha hong pia i Topa Pasian tungah lungdamna ko masa ing. Mipil misiam leh mihau tampi kawmkal-ah kei n'ong seh uh pen kei sangin a kilawm zaw ding upa mipil tampi om ding ahih manin kisuang sim ing. Bangbang ahi zongin makaite in deihsakna tawh hun hong pia uh ahih manin Florida Zomi Innkuan vaihawm upate tungah lungdam hong ko ing. Zomi Nam Ni bawlnaah hong kihel thei u leh nau a kuamah peuh tungah zong lungdam hong ko ing.
 
Tuni-in mihing’ phu (human rights) a kithupisakna gam, US-ah Zomi Nam Ni i zat theih thupi ka sa-a, a suakta gam ahih mah bangin suakta takin thu gen leeng ka ut hi. (Kuamah in na za kik kei peuh leh maw!) Zomi Nam Ni tawh kisai-in thulupi thum gen dingin hong kiging ing.
 
1) Zomi Nam Ni hong pian’khiatna a tomin
2) A beisa hun-a Kawlgam ki-ukna leh Zomite
3) Tu laitak Zomite’ din’mun leh i kalsuan zia ding hanthotna
1) Zomi Nam Ni hong pian’khiatna a tomin
 
 
I Zolai simbu sungah ‘F -- February 20 ni, Zomi Nam Ni hi’ ci-in sin hi hang. Bang hangin hih February 20 ni sese hi-a bangci bangin Zomi Nam Ni hong piang hiam, cih thu theih huai hi. Hih ni hong pian’khiatzia i theih nadingin tangthu tawm sut kik kul ding hi.
 
 
Tu-a Kawlgam-ah i pu i pa Zomite, tuma kum za tampi lai-in na teengin kiummawh hi. Tua hun lai-in Zomite pen kisuakta-in i gam i lei-ah khua hausa, ukpi cih bangin ei leh ei a ki-uk minamte i hi hi. Mangkang (British) gamkeekte i gam hong lut ma-in Zomi in kua minam, kua kumpi tungah siah leh bumh pia ngei lo banah kuama' vaihawmna nuai-ah om ngei lo uh hi. Hih thu tawh kisai-in Zo Tangthu (Zo History) a gelh Pu Vumson in "1885 kum-in Mangkang-Kawl Gal Thum Veina a bei khit ciangin Kawl kumpi gam a kisiat hun-in Kawl kumpi ukna gam in Irrawaddy gun dung ahi khanglam-ah Aunglan ciang, saklam-ah Bhamo ciang hi. Zomi te teen’na gam pen Kawl kumpi ukna nuai hi lo hi," ci-in na gelh hi. Tua hun lai-in Kawl leh Zomite pen a suakta minam leh gam tuak hi-a, gam kituhna leh gal kidonate om loin gam leh minam kikal-ah kizahtakna nei tuak uh hi. Hih thu tawh kisai-in UNO-ah Secretary-General lui a hi U Thant in ama’ laibu gelh "Pyidawtha Khayi" sungah "Toungoo hun, Bayintnaung kumpi hun, Inwa hun leh Alaungpaya kumpite hun-in Zomite in Kawl kumpi’ aadingin galkap a seem tampi om hi, kici hi. Kawl tangthu sungah Kawl leh Zomi-te kikal-ah a ciapteh taak ding gal kidona om ngei lo hi," ci’n na gelh hi.
 


 
Mangkang kumpi in 1886 kumin Kawl kumpi ahi Thibaw ukna gamte sut hi. 1888 kum December kha ciangin Gen. George White makaihna tawh Mangkang galkap tampi tak in Zogam hong do uh hi. Minam leh gam it Zomite in zong luang leh ban phal-in Mangkang galkapte a do thuk uh hangin galhiam kibat lohna hang tawh a tawpna-ah Mangkangte’ vaihawmna pen lungkim het lopi mah-in na sang uh hi. 1892 kum ciangin Zogam saklam teng ahi, Tedim, Falam leh Haka gam teng gawm khawm-in ‘Chin Hills’ ci uh-a, vaihawm Mangpi dingin Maj. Brown koih-in Falam khuapi-ah zum hong hi. 1896 kumin British Parliament panin "Chin Hills Regulation Act" (Chin Taung-tan-mya Simyin U-pa-day) phuang uh-a, Zogam pen hih upadi zui-in Kawlgam gam-ukpi (Governor of Burma) in direct-in uk hi. Hih upadi pen Zomite leh Kawl mite, vaihawmna khat nuaiah om khawm ngeilo i hihna bulphuh-a kibawl ahi hi. Tu-a Zomi Nam Ni hong kipatna pen hih upadi phiat maai ding deihna leh mipi deihna tawh ki-ukna (democracy) tawh vaihawmna hi-a, Falam khua-ah mipi’ kikhopna pana hong kipankhia ahi hi.
 
 
A beisa hun i et kik ciangin February 20 ni pen lamdang takin Zomite’ tangthu sungah ni thupi leh minam thu vaihawmna ni tawh kituak thei den se hi. Tuate gensuk daudau leeng:
 
1918 February 20 ni-in "Zomi Siamsinna Tawsawn Pawl" (Chin Education Uplift Society) cih kipawlna, Maymyo-ah hong piang hi.
 
1928 February 20 ni-in political organization masa pen "Zogam Kipumkhatna Pawl" (Chin Hills Union Organization), Zogam khanglamah, Vawmhtu Maung in makaih hi. (Vomthu cih zongin kigelh hi).
 
1938 February 20 ni pen i pu i pate in Britishte do-a i gam pana hawlkhiat hong kipatkhiat ni hi-in, Kanpetlet-ah mi tampi tak in mat thuakin, pawlkhat in sih lawh hi.
 
1947 February 20 ni-in Falam khua-ah Zo minam bup khawmpi kisamin "Panglong Thukimna (Agreement)" mipi in kipsak hi.
 
Mangkangte in tua thukhun’ zangin Zogam-ah amau’ vaihawmna a lamzan' nading ngimna-in Zomi ukpite hong zang uh-a, ukpite’ tungah siah leh bumh kaih theihna leh thuneihna pawlkhat pia lai uh hi. Tua bangin mipi te tungah siah leh bumh kaihna kilawm lo takin a tam ciangin hih pen Mangkangte' vaihawmna hang hi ci'n mipite in mukhia uh ahih manin Mangkang kumpite tungah lungkim lohna tam seEmsEem hi. Tua hunlaia mipite’ tunga thunei ukpite tungah a lungkim lo zong tam mahmah hi. Mangkangte’ sila i hih, a sang thei lo Zomi khangnote sung panin Mindat uk, Vawmhtu khuami Pu Vawmhtu Maung makai-in 1933 kumin Mangkang kumpi do nadingin "Chin National Union" (Chin-taung Nyi-nyut-yay A-phway) cih hong kiphuankhia hi. Zogam saklam gamte sangin khanglam (taungpaing-te) pen nainganzi lamah khua na mu masa uh hi. Tua CNU in Kawlmi gam it khangnote kipawlna ahi Do Bamar A-si-a-yone (We Burmans’ Association) tawh kizopna nei-in Kawlgam in suahtakna a ngah ciang Zogam zong suahtakna piak ding cih thu Mangkang kumpite tungah ngen uh hi. Gen. Aung San in zong Kawlgam sunga mualtung mite kiangah Kawlmite tawh suahtakna laak khawm ding na na zol den hi.
 
 
1947 kum Aung San-Attlee Agreement zui-in Mangkang kumpi in Kawl kampaute tamna-zanggam (Burma Proper) suahtakna a piak ciangin mualtung gam teng zong suahtakna a hong piakna uh manlang zaw ding hi cih upna leh lametna tawh 1947 kum February kha 12 ni-in Kawl mite leh mualtung mi teng kipawl khawm-a suahtakna laak ding thukimna Shan gam Panglong khua-ah letmat thuhna nei uh hi. Tua thukimna hang bek tawh 1948 kum January kha 4 ni-in Kawl mite leh mualtung mite khempeuh pen Mangkangte in suahtakna hong pia uh hi. Hun hong beibei-a Kawlgam kumpi hong kilaihlaih-in Zomite i suahtakna leh i khantohna ding thute hong kikhaktanin henkol sungah lehtun kik i hih manin Sia Hang Khan Lian in "Sal suah na’nga khutpi mek ni February 12, Union Day" na na ci ngei hi. Tu-in zong Zomi Nam Ni ci-a i bawl ngakngak hangin 1948 malai hun-a Zomite’ ngainganzi (politics) tawh kisai-a i din'mun a lehtun’ kikkik i hi gige hi.
 
Zomite in Mangkang kumpi’ ukna nuai panin suahtakna a ngah uh hangin ukpi vaihawmna nuai pan suahtakna ngah nai lo uh hi. Tua ahih manin Zomi mipite in suahtakna ii gahte a kicing taka ngah theihna ding pen in, tua hun lai-a Chin Affairs Council thunei vaihawmte' nasep ding mawhpuakna masa ahi hi. Tua hi-a, Chin Hills Regulations Act in Zomite tungah bangzah takin gimna pia hiam, cih kankhia dingin Kawlgam kumpi in Thukankhia committee seh-a, ahi zongin a hun hong sawt toh luat ding dah uh hi. Tua ahih manin 1947 kum Kawlgam thukhunpi (Constitution) zui-a Zo Vuanzi (Chin Affairs Miniter) a seem masa peen Pu Vawmhtu Maung leh Chin Affairs Council-ah President a seem masa peen ahi Captain Pu Tg. Mang Tung Nung-te makai-in Zomi leh Zogam ii mailam vai ding thu kikum dingin 1948 kum February kha ni 19-22 kikaal sung teng Zomi khawmpi Falam khua-ah sam uh hi. Tua khawmpi-ah Zogam mun tuamtuam pan mipi 5000 kah ci-in kiciamteh hi.
 
 Tua khawmpi sungah thukhensatna khempeuh pen Democracy pai zia kizui-a, tua lak pan a thupi peen khat in Ukpi vaihawmna pan mipi deihna bulphuh ahi Democracy paizia tawh Zogam vaihawm theih nading cih thu Subedar Pu Tg. Thang Za Kai (Tuithang) in na sungg-a, Falam (Lailun) pan U Chun Mang leh Kanpetlet pan U Thang Maung te in thukimpih uh hi. Tua thusun’ (motion) pen vote (me) khiatna tawh khensatna kinei-a, a deih mi a tamzaw hi-in a deihlo mi 7 bek om ahih manin tua thusun’ kipsakna kinei hi. Tua thusun’ kipsak ni pen khawmpi a ni nih ni ahi, February kha 20 ni ahi hi. Tua bangin hun khat pan hun khat-ah a kikheelna-ah mipite’ deihna pen thuneite in zong zahtak-in suahtakna, kilemna, thumaanna a deih Zomite lungsim a kilatsak ni pen "Zomi Nam Ni" ci-in kiciamteh hi. Hih pen Zomite aadingin leitung-ah minam picing khat ahihna kilatna ahi hi. Tua hunah Kawlgam Kumpi (President) Sao Shwe Thaik zong va kah-a, amah mah zong Shan Ukpi nam ahih manin Zogam-a Ukpi vaihawmna a bei ciangin a lungnuam lo-a, ukpite tungah huhna (yawkyay) piak ding cih thu tangko pah hi. Tua ahih manin, Zomi Nam Ni pen mi honkhat kikaikhawm pak-a, vaihawm ziau-a piang thu neuno hi peuhmah lo hi.
 
 
2) A beisa hun-a Kawlgam ki-ukna leh Zomi Nam Ni vai
 
 
Gen. Ne Win in amah'n kumpi a sep suak theihna ding ngimna tawh Burma Socialist Programme Party (BSPP Ma-sala) phuankhia-a, 1947 kum Kawlgam bup thukhun’pi phiat-in 1974 kumin Kawlgam bup aading thukhun’pi a thak gelhsak hi. Tua thukhun’pi zui-in Zogam pen gamke (state) level-in a koih uh hangin deihsakna tawh a kipia gamke (state) hi lo-a, BSPP ii gam-uk vaihawmna-ah a nop zawkna ding deihna tawh administrative unit khat ciang bek ahi hi. Bang teng ahi zong tua thukhun’pi a kikipsak ni 1974 kum January kha ni 3 ni pen Zogam in gamke (state) a ngah ni-in kiciamteh thei hi. BSPP in Zomite pen lungsim siangtho tak leh deihsakna tak tawh hong pia hi lo hi. Zomite ngeina leh minam vaite a man'than' theihna dingin lampi tuamtuam tawh hanciam den hi. A masa-in "Chin Special Division" pen "Chin (Zomi) State" a hong piak ma-in "Zomi Nam Ni" pen "Chin Special Division Day" cih tawh kheel ding hanciam masa hi. 1974 kum thukhun’pi zui-in Chin Special Division pan Chin (Zomi) State a hong piak ciangin "Zomi Nam Ni" pen "Chin (Zomi) State Day" cih minvawh sawm leeuleeu uh hi. Hih hanciamnate pen Kawl kumpite in Zomite tungah deihsakna a hong neih lohna uh a kilatna khat ahi hi.
 
 
I gam leh i minam’ aadinga i pu i pate' hanciamna leh gualzawhsate pahtawi leh phawk den ding deihna-in, a tup leh a ngim teng uh a khit ni (kip suak kei mah leh) 1948, February 20 ni siksan-in, February 20 ni pen Zo Minam Ni dingin Zo Zum (Chin Affairs Council) in October 9, 1950 ni-in kipsak ahi hi.
 
 
1951, Feruary 20 ni-in Mindat khua-ah Zo Minam Ni a khatveina official-in a kizat masak, Kawlgam Prime Minister U Nu in hong uap hi. Hih panin kum simin Zo Minam Ni kizang toto ahi hi.
Kawlgam sungah ki-ukna hong kilaihlaih-in i gam sungah hamphatna kikim, din’mun kikim-in Mangkang kumpi khut nuai pan suaktak ding lametna tawh Panglong Thukimna (Panglong Agreement) a kibawl hi mah leh, tua zawh kum 58 ciangin Zomite’ nun’takna pen Mangkang kumpi’ uk lai sangin suuksia zaw leh kumpi sung thuneihna lamah bangmah ngah nawn lo, biakna vai-ah hong kideidanin Zomi khat, mualtung mi khat hihna tawh galkap sung bangah zaa nei kuamah kiom nawn lo hi. Zomite’ salsuah na’ngin khutpi a meek kha takpi mah hi lo i hiam? Tu-in zong tu'n pawh hih bang dan om kik leh pawh, khial nawn kei ning, i ci ngam tuan diam?
 
 
(3) Tulaitak Zomite din'mun leh i kalsuan zia ding hanthotna
 
Zo Minam Ni zatna hangin i minam sungah kipumkhat leh phattuamna tampi hong piang ahih manin Kawl kumpi lunghimawhin ngai dah-a 1956, 1957 leh 1958 kumin Zo Minam Ni zat ding phal lo hi. 1966 kumin Kawlgam Taw-hlan-ye Kaungsi (Revolutionary Council) kumpi in Zo Minam Ni pen Chin Special Division Day ci-in khek dingin thu hong bawla, 1975 kum panin February 20 ni pen Chin State Day leh Zo Minam Ni cih khop dingin thu bawl leuleu hi. 1981 kum panin tu dong Zo Minam Ni zat limlim Kawl kumpi in phal nawn lo-in hong khaam suak hi. Kei' tuahkhak lian khat bang 1997 kumin Zangkong khua, Padonma Zatyone (theatre) ah Zomi Nam Ni bawl lian dinga kisa pen nai lang sapin na khawl kik un, cih thu om-a, khawl kul mawk hi. Kum 2001in zong a mun ding ngah zawh loh manin Zangkong khua-ah Zomi Nam Ni kibawl zo lo tazen hi. Ni kum 2005 ciangciang pen Golden Jubilee Hall ah sangnaupangte’ pang beel-in kibawl thei lai hi. Tu kum zong Zomi Nam Ni a kibawl nop hangin bawl khuan/phalna kingah nawn lo cih kiza hi. Zomi Siamsinte’ Maithak muakna khawng tawh thuah-a bawl kul zel ding dan khat hi.
 
 
Hih bang danin paipai leeng i minam ni hong bei thei dinga, i minam itna lungsim zong hong beibei thei ding hi. Ukeng hing lai beel sungah a kihuan i bat khak ding dah huai sa ing. Beel nuai panin mei kikhuut-a a tui damdamin hong lum toto hi. Sa nai kei ci-a, ukeng a omna lamin a tui hong sa-a, tua ukeng pen sih tawh hong kizom hi. Zomite aadingin hun leh nite damdamin hong haksa tektek-a, ei aading nuamlai, phamawh sam kei e, cih tawh i paipai leh beel sunga kisuang ukeng bangin i theih loh kalin mangthang thei ding hi hang. Tu'n zong Kawlgam sung lianah Zomi Nam Ni bawlna vai hi ta leh, i minam aading vaihawm theihna pen damdam-in hong beibei hi ta hi. Zomite tuni-in ei tung leh i minam bup tungah haksatna hong tung pah kei kha mah-inteh; ahi zongin tu-a bangin a pai leh ei’n zong vaihawm khat i neih kei leh, tu zawh a sawt loin Zomite cimit thei ding hi hang. A mihing i nungta zongin i minam hihna bei-in gam a nei nawn lo suak thei ding hi hang. Pilvaan' hun leh khan'lawh hun hi ta hi. Kawlgam uk sungah Zomi Nam Ni i bawl theih nawn loh meel kitel nawn lo hi.
 
 
Tua ahih manin k’ong it Zomi u leh naute aw, kum simin Zomi Nam Ni bawl ciang tawh lungkim lai ding i hi hiam? I minam’ aadingin lungsim kipumkhat-in na sep sawm ve ni. Tu kum kipat tuung January 14 ni-in America gam huam ding Zomi Innkuan (USA) ii thukhunpi kipsakna kinei zo ta-a, lungdamhuai mahmah hi. Zomi cih min a deih leh a sang zo teng mahmah hih kipawlna tawh kizom-a vai i hawmkhop ding k’ong deihsak hi. Eimi sungah biakna pawlpi tuamtuam
kinei-a, tuate pen Pasian’ thu-a kikhop kipawlna-in nei-in, i minam vai leh haksadonghu vai tuamtuam-ah hih Zomi Innkuan (USA)-ah kipawl theih ding thupi ka sa hi. Florida Zomi Innkuan zong a innteek a bulpi khat hi, cih na za ing. Hih banga kipawlna in hun saupi-ah i minam aadingin vaang neihna leh mite’ zahtakna hong ngahsak ding hi. I minam min tawh i vaihawmnate in zong thu hong nei zaw ding hi. Biakna leh lu-hmu-ye (social) khen siam leeng deih huai hi.
 
 
Kawlgam sung bang i et kik ciangin Kawlgam sung suahtakna leh democracy i ngah nadingin na a seem zo, na a seem ngam kitawm mahmah lai-a, ei a mimal-in i kihel zo kei zongin a seem a bawl nuam, a seem a bawl laite tha i kipiak siam ding tuni-in k’ong hanthawn nuam hi. Nainganzi (politics) pen ei tawh kisai kei ci kei ni. Kawlgam sung kiukna a hoih loh man -a US-a a tung tam mahmah hi hang. I gam nuam leh kuamah puapial khol lo kha ding hi hang. Tu laitakin CRPP, NLD leh mipi makai tampi takte in Kawlgam ah suahtakna leh democracy ngah nadingin a nun’takna uh khaam-in na hong seem uh hi. Ei Zomi sung panin zong a kilang deuh-ah Pu Tg. Chin Sian Thang leh ZNC makaite i minam a vei pawlkhatte in tuni ciangdong hang takin na hong seem uh hi. Party vai a gen ka hi kei-a, hih bang haksat hun taktak cianga hong makaih, gam aading summeet lametna tawh hi leh hong kipia lo ding-te buang, tha pia buang teei ni, a ci ka hi hi. I makaite mipi in en lo hi hang. Pu Tg. Chin Sian Thang bang pen Kawlgam sung mualtung mi khempeuh taanga thu gen thei, a gengen ahi hi. Eimi’ aadingin angtan’ huai mahmah hi. I minam’ aading kin lo-in, i makaite pan'pih (support) kei lailai leeng, a tawpna-ah i minam bup-in suplawh ding hi hang. I gambup haksa-in gentheihna i thuak laitak ei’ taanga a seem ngamte pen kua mi kua sa ci lo-in tha i piak ding, ei a suakta gama teengte in pan’pih huai saam lo ding hiam? America gam sungah nun’tak na’ngin i kikhual zah khat-in Zogam-a omlai i minampihte’ aadingin zong naseem-a thu i ngaihsut ding i kihanthawn hi. A sesmsesmsate zong tha i kipia hi.
 
 
Tua banah, Zomi Reunification Organization (ZRO) ii President pipa Pu Tg. Thang Lian Pau in zong ZoNet sung pana hong khah, Zomi Nam Ni tawh kisai Makaipi Thu Vaikhakna (Presidential Message) sungah hong hanthot mah bangin i minam i man’than’ loh (survive) na’ng leh nopsak (prosper) na’ng-in Thumaan (Truth), Suaktakna (Freedom), Kipumkhatna (Unity), Nopsakna (Prosperity) thute leh vannuai leitung-ah gam (land) kician khat i ngah na’ngin ZRO nasepnate-ah i pan’pih tek ding i kihanthawn pha hi. Zomite zong niam nawn lo hi hang; leitung bup level-a taite hih sawm ni. Zomi, Chin, Laimi, Asho ci-in Net sung khawng-ah tua thute bek tawh i buaibuai sang-in i tun’na mun pan i minam bup kalsuan khop theih ding geel ta leeng hoih ding hi. Ei’ khua, ei’ pau bek ciang bek tawh suakta zo lo ding hi hang. Minam’ aading vaihawmna-ah masak ding leh nunun’ ding nei-in min vai tawh buai nawn kei ni. I gam a beibei, a siasia hi ta hi. Ei leh ei kilem thei lo-in kitawngtawng nawn kei ni.
 
 
Ka thukhupna dingin hih thu teng k’ong hanthawn pha nuam hi.
 
US gam sungah nuntak na’ng i zon' kawm mahin i nusiat Kawlgam Zogam-a Zomite aadingin mailam nainganzi pai zia ding geel khol-in mi nungah i om khin phial zongin, tu’n mi tawh tan bang i kikim nadingin hanciam ni. Hih Zomi Nam Ni i bawlna ii a gah hong hi ding hi.
 
 
Gam leh minam nasepna-ah pawlpi leh biakna kideidan lo-in, leh tu’n a kiphuan thak Zomi Innkuan (USA) mah-ah kipawl tekin, i minam bup vai ding hawm sawm ni.
 
Kawlgam sunga kipawlna tuamtuam leh i neihsa Zomi minpua kipawlnate ahi ZNC, ZRO cihte mah phungvuh sawm ni. Political Affairs Committee of Chinland (PACC) tawh khut kilenin na sem khawm ni. Kipawlna khat peuhpeuh-ah mimal thaneemna leh hoih lohnate a om khak leh zong ki-en kei ni. Pan' khawm siam ni.
 
Minam min vai tawh buaibuai masa nawn lo-in i omna mun pan i minam bup, Tedim, Falam, Hakha, Mindat, Matupi, Kanpetlet, Paletwa, Asho, Aizawl, Lamka cih om lo-in ma pan' khop ding sawm ni. Ei leh ei dai kikai-in kisungkalh nawn kei ni. Tedim Zomite mi nungah cian/om ta hi hang. Takkheh, Zomi.
 
A tawpna ah, i Zolai Sim bu sunga mah bangin, Z - laimal ahi Z - Zomite hanlungciam khangto diam! A nuam Zomi Nam Ni kum 100 dongin a zang thei dingin a za, a ngai mimal khat ciat Topa in thupha hong pia ta hen. Amen.
 
February 20, 2006 Ft. Lauderdale, Florida, USA
src: Vahui Magazine 2006 panin kong copy hi. Lungdam

Thawn Tuang


No comments:
Write comments