သမိုင္​း

Theme images by Storman. Powered by Blogger.

Text Widget

Sports

Gadgets

Blog Archive

Travel

Definition List

Tuesday, February 2, 2016

Paakzang Khua Tangthu

A. PAKZAANG KHUA HONGPIAN NA THU

Paakzang Khua
Pakzang Khuasung Munkhat Vantung pan Etna
         
 Khua tangthu pen aman lian kitelcian lo hi. Tua hia AD 1300 kiimpawl-in Ciimnuai khua ah mi hongtam ciangin kikhenna hong om a, Tuang Do te, Thawmte Ciimnuai pan in Cianlai (Saizang) ah teng kik hi. Hunkhat ciangin Cianlai (Saizang) pan in Thawmte pawl in Gungal lam, gamzong in va galkah a, Innbuk pang ah Guite tawh kimu uh ahih man in, sungh le pu in kiman uh hi. Tua munpan in Kaptel gam Gangte acih na mun ah hongteng uha, tuamun panin Thawmte Kul Suang, Simzang ah hongteng leuleu hi.     
          (Saizang Tuiphum Pawlpi Diamond Jubilee Laibu pan)

1. A TENG MASATE THU
            Hih Pakzaang gampen hunkhat lai-in Simzang gam kici hi. Tua hun lai-in Simzang gamsung, tu-aa, Kangmun, Ngallo, Simzaang leh Tumang cihna munte ah Duhlian mite teng uh hi. A maute pen Mongolia pan Chindwin ah, Kawlzang ah: cih bangin teenguh aa, Shan te leh Kawlte' hawlkhiat na hanginAD 1395 khitciang Khamtung ah kahto-in, Gungal kaai-in ateeng uh hi. (Ref: Central C.L.C.C. Annual Magazine 2005-2006)
            Simzang gam lei hoih ahih manin Bepi gap khat ah tang (7) bang pha thei hi. Kawlmim, taang hoih lua mahmah ahih man-in Sazuk in zong phulzo lo liang hi ci-in kigen hi. Zutui tawh amai-uh phiat hi kici hi. Hibangin nuntaakna nuamin nasep kullo in makaite nungta zo uh ahih manin, tua hun aa khua vaihawm, amakai (hausa) pa minpen Tumang kicipah hi. (Tumang a khiatna pen, nasepna tu le heite mang hithiat a ccihnopna uh ahi hi.) A ma mintap in Tumang khua akici ahi hi.Tumang in Kangmun, Ngallo, Simzaang leh Tumang khua (4) or Veng (4) teng uk hi. A biakna uh pen Lawkii/Dawi bia hiding uh hi. Banghang hiam cih leh hih khua pan aki nawh khiat uh teh azu dawnna haipite, lei den na-in, leitangh hamsiat in paikhia uh hi kici hi. Hih munpan atai khiat uhteh, a tunna-ateen na mun India gam ah akhua minte mahuh na zangh kik uh hi. Hih Duhlian mitePakzaang khua sat kum kitel lianlo a, 1395 khit 1400 kiimpawl cileng kikhial lo ding hi.

2. ATAI KHIATNA THU
            Gun gal nitum nalam Seipi pan Tapei kikal ah Guite, Ralte, Sun thang Siak-eng mite khua (20) val ah tengin, Buanli khua dong ah teeng uh hi. Simzaang gamah Duhlian mite mun (4) ah teeng lai-uh a, tua hun AD 1600kiimpawl hi-in, nikhat Hriangngai (Heilei) hausa Ralte minam Pu Mang Pum in, Hakha gam Ramthlo khuapan Thlanrawn mi Tong Rul hingmat in kum (9) sung a khum cip hi. Kum (9) acin ciangin Tong Rul taisim in Thlanrawn hausa Thang Tirh a beel hi. Pu Thang Tirh in khuangli hausa Pu Hrin Vungh leh akhuamiHawi Luan, Mualbem hausa Pa Ngai Neek te galcial in Falam gam Seipi pan Gungal gamteng Buanli khua dong sim uha, azo uh hi. Tua hangin Duhlian mite gallel in Simzaang gampan atai khia-uh hi. Hih azawh na-uh gamte hawm uha, Mualbem hausa Ngei Neek (Sukte) in Nunglui pan Buanli gamdong a ngah hi. Hithu tawh kizui-in, Simzang gam khempeuh Sukte gam a suak hi. Khang (4) dong gam awng in om a, AD 1850 kum pawl in Tumang khua hong ding kik hi. (Ref: Heilei Mualsuang Sukte tangthupan)

3. KHUA  ADIN KIKNA THU
            Simzaang gampen Pu Ngai Neek (Sukte) hunpan a kipan Sukte gam hong suak hi. Pu Ngai Neek pan khang (4) na, Khan Thuam hunteh azi nung Pi Kam Vung tawh a tapa Pu Khan Zam leh a zipi Dim Ciin te Inntuan nading in Simzaang gam apiak ahih manin Gam lei na bawl kullo hi. AD 1850 kum in Pu Khan Zam makai-in, Innkuan (10) te Mualbem leh Zangzawl khuapan kikhin khia-in, Simzaang gam Tumang khua mun ah ateng kik uh hi. Pu Khan Zam in hausa sem a, a tekciang in Thuam Khaw HauZa Ngin cih bangin kilaih suksuk hi. Ukpi hunbei 1948 dong Za Ngin in hausa asem hi. (Sukte beh Tedim gam tangthu, 1996)

            1.         Pu Kham Zam             (Sukte)            Hausa
            2.         Pu Lun Dam                (Bawm Khai)
            3.         Pu Lam Thang             (Bawm Khai)
            4.         Pu Tuang Ot                (Guite)
            5.         Pu Phut Hang              (Vang-aw)
            6.         Pu Son Suan                (Sote) 
            7.         Pu Heh Thuam            (Sukte)            Behtulpi
            8.         Pu Thang Thuam         (Sote)
            9.         Pu Tualh Son               (Sukte)
            10.       Pu Pan Khua Thang    (Vang-aw)
            AD 1945 kumciangin mihong tam tohtoh tawh ki zui-in tui nek ding kicing zo nawnlo ahih manin Sialtui mun (khua) ah pawlkhat kikhin phei-uh hi. (Pa Kam Do Cin ciaptehna pan)

4. PAKZAANG KHUA MINLAWH NA
            Khuangnung khua (Tui Langh khua gei) ah Manlun beh Pu Laang Za in hausa asep hunsung in Lunseng kici naupang neu khat pen apa-in sih san baih ahih manin Pu Lang Za in akem hi. Tua naupangin khua atheih ciangin anu no Ciinno tawh sial acing khawmzel uh hi.
            Nikhat a pute kiang Senam (Cikha gam) khua-ah ahawh laitak in, Senam khua gal in sim in Lunseng zong aman uh hi. Lunseng taisim kik in a Pu Lang Za kiangah aciah kik hi. Athu ala teng agen ciangin a Pu-in "Kei teek ta-ing, hong huh zolo ding ka hih teh, Mualbem ah Khan Thuam  vabel in" ci-in a sawl hi. 
            Lunseng zong Mualbem atun phet in athu, ala teng agen pah hi. Pu Khan Thuam in hehpih huai sa-in ama tapate mah bangin akem- akhoi pah hi. Pu Khan Thuam tapa Pu Pau Kam in nabeh uh bang hiam acih leh "Tawtak ahih kei leh Lianzaw" ci-in a dawng hi. Pu Pau Kam in Tawtak ci ni-ei aci hi.         
            Lunseng a tangval ciangin, ama ngaih pen anu no Ciinno (Sialpi khat leh Sukte puandum tawh) akaih sak uh hi. Tapa (2) hongnei-uh a,
            (1) Kam Thual (Pu Pau Kam min tap)
            (2) Khai Eng   (Pu Za Khai min tap)
te nei -uh hi. Tua khit ciangin Nu Ciinno si-in Pu Lunseng in zikik nei-in tapa khat Pau Khai (Zapau min tap)a nei hi.
            A tapa - upen Kam Thual, Buan khua ah zinei-in ateng pah hi. Ta nei lo-in Pu Kam Thual si hi. Anau Pu Khai Eng in a u zi luah in Buankhua ah teng leuleu a tanei lo mahin asi hi.
            Pu Khan Thuam geelna-ah, Vangteh khua hausa sem ding Pu Pau Kam zui-in Pu Lunseng zong pai a, Vangteh khua Muizang ah Innpi lam (7) lamh uh hi. Hausa sem man lo-in Pu Pau Kam galsung ah hong sih teh Pu Lunseng te innkuan bek gualnek zo kisa lo uh hi. Pu Pau Khai-in zong zi hong nei-in tapa (3)       1.Seng Kham 2.Tun Ngam 3.Eng Suangte anei hi. Pu Lunseng zong hong sih lailai teh Pu Pau Khai alung zuang in gunpi gal nitumna lam nga-in khua dakdak zel hi. A khua dak sim in gunpi gal zangdep  a Paakgiam leh tum taipak ziaizuai amuh in alunglen a nemzel hi.
            Tua thu teng Mualbem hausa Pu Do Thawng (Pu Kham Zam tapa) leh Tumang khua hausa Pu Kham Zam tawh kamkum khawm uh hi. Amau phalna tawh AD 1885 kum in tumtai pakziaizai namun ah Inn alam hi. Tua tumtai paktap sak in Pakzaang ci-in aphuak hi. Amah tawh apai khawm teng        
1.   Pu Pau Khai          (Tawtak)          makaipi
            2.   Pu Son Kam          (Guite)             Siiksek
            3.   Pu Khup Kim        (Guite)             Tualsiampi
            4.   Pu Awn Tun          (Nekgen)         Siampineu
            5.   Pu Do Gen                        (Guite)             Tangko
            AD. 1888 kumin Pu Thuam Khaw Hau (Khan Thuam tupa) Mual-bem panin Tumang khuazuan in Tumang leh Pakzang khua uk hi.AD.1889 kum Kawlgam kek Englishte kido a (3) veina (3rd Anglo Burmese War) teh Mangkangte in Kawlgam saklam khempeuh khamtung gam dongin lato hi. Tua hunin Vangteh khuapan in galtai Kualpi leh Kualta mun ah abute galven teh pawlkhat Vangteh khua ah ciahkik in, pawlkhat gungal hongkai uh hi.Tuate pawlkhat Simzang khua ah teeng-in, mi hong kibehlap toto hi. Tumang uk ding utnawn lo-in amau le amau Hausa semnuam-in Falam Mangpipa kiangah angetna uh anuai abang in Mangpipa in nakhensat hi.
            Apart from the fact that it is neither found nor desirable to appoint seperate headmen to small hamlets in close proximity to the parent village: It is clear in the present case that Pakzaang wants to get away from Tumang purely for personal reasons.  Their application is rejected and they should be warned that no more of their nonsense shall be tolrated.   (Right Copy by Vungh Ngo)
            AD 1963 kum awmfvSefa&; hongkhan ciang-gam ki-uk na hong kikhel in thu leh la tampi hong ki khel hi. Tua hi a Pakzangin Tumang uk a(tkyfpk) ngah hi. Pakzaang uk Tumang kici leuleu hi, tuni ciang dongin kiplai hi. Tu-in Pakzaang gam ci-in kiciamteh hi. Ahi zongin Pakzaang gam ahih na dingin kuama tungah gam leina-om lo hi. Pu Khan Thuam neihsa gam hi-a Pu Pau Khai te'n khuam apiak ahi hi. Mualbem gam leh khua peuh mah kuama tungah ki lei lo hi. (Ref: Pu Ngam Do Thang gen na. 2006)

REGISTERED OF HEADMEN IN THE TIDDIM
SUBDIVISION

 Name of Village                     :           Pakzang
 Name of Clan                         :           Sokte
 Name of Headman                 :           Lal Kho Pau
 Name of Superior Headman  :           Thuam Za Mang
 Boundaries :                           East :   The Manipur River
                                                South:  The Suk lei
                                                West:   Ken Vom to Kan Bo Kho Mual
                                                North:  Lo Lui to the Vung Dam Mual

Remarks:Lal Kho Pau, son of Thuam Khaw Hau is appointed off headman of Pakzang village vice Za Ngin deceased as the rightful heir Thuam Za Kham is of unsuond mind.
                   The succession of the headmanship by the heir of Thuam Za Kham, if any, will be considered in due case of he has no heir the headmanship will pass to the next heir according to the custom.
                   Lal Kho Pau will be entitled to enjoy on day's labour per house per annum and half of the commission on house tax collections.                        G.V.P. No. 113 /37 T of 1945
                                                          S/d ...............................
                                                          (S. deylanville) B.fr.s)
                                                          Deputy Commissioner,
          True Copy                                            Chin Hills
       Suan Khan Dong
                 G. V. P
 General Village Proceedings
         
          Neng Kho Kam elected as Headman for Pakzang Village.
          To assist him the following were elected as village councillors.
                   1.  Chin Khaw Suan
                   2. Khual Khaw Chin
                   3. Lian Khan Do
                   4. Chin Za Hau
          G.V.P No. 99/184 T of 1949
                                                S/d.
                                                  ( R. Tuang Hmung)
                                                          26/5/49
                                      Deputy Commissioner, Chin Hills (N)                                                                         Falam

Serial no.
Name of Village
No. of houses
Situation
Communications
Name of resident chief
1
2
3
4
5
6
26
Paiyan or Parxan
50
West of Molbem and 17 miles by road southwest of Tiddim
From Tiddim to Saiyan: thence to Hwelzunford and up the Satkyi Nornridge to the Village


Dok Taung

Remarks - The villagers are chiefly Soktes from Molbem, who migrated after destroying their village in 1890. There are some Nwites in the village. The village has been disarmed. Dok Taung is orderd to return at once and live at Molbem, and it is probable that the majority of his people will follow him. The Tashons claim the right to administer this village, but their claim should be ignored. Excellent camping ground is found immediately below the village and water is found in a stream south-west of the village.
                                                        
The Chin Hill
 Volume II
                                                                   By Bertrams S. Carey C.I.E and
                                                                             H.N. TUCK
1918 Piantit paite hong tunkik ciangin khua sungah pulpi zavat hong tungaPu Kai Za Tuang thumuhna tawh tulaitak a-a a kiteenna Pakzaang khua mun ah khua kikhinto uh hi.        (Ref.( 2005) TAB Golden Jubilee)

Gamgi hawmna
1. 1850 : Suk luidung- Kenvom mual ah (Tongtui-ah) Singsip mual ah, Suangtal zeu ah- Taudawh mual ah- Tuipi mual Tang Thuam zang ah- Sialkhop zang ah - Gun ah
2. 1914 : Suklui mual Kenvom ah- Han suangpi ah- Suaklu Mual (Thuam Khaw Hau' Mual)- Vung Dam Mual ah- Law Lui dung ah - Gun ah

Note:
            1900 pan 1925 - Thuam Khaw Hau, Hausa sep hunsung in Suang zang khua ah Pau Za Cin (Thuam Khaw Hau Tupa) in Hausa asep laitak hun-in Mangkangte'n gamgi bawlding hong vaihawm teh Pau Za Cin in apu tuuk zu kholh-in khamsak gawp a, gamgi hawmna ah paiding-in Thuam Khaw Hau in taiban a sawl hi. Hih thu hangin taiban paipa zekaai a, a ki tuah na tan, gamgi in ciamteh hi.  (Ref. Rev. Hau Go Kham genna)
Paakzang Khua
Pakzangte' Neih Simzang Leitang 

 B. PAKZAANG KHUA –A KHANTOH NA ZIA

Tu laitak Pakzaang khua         : -         Inn - 157
                                                            Numei - 536    Pasal - 552     Agawm - 1088
 Buh lei Acre 134 kinei hi.

1. UKPI LEH HAUSA TE

1.  Pu Khan Zam (Sukte) in 1850-1888 kumsung gamkep hun
2.  Pu Pau Khai (Tawtak) in 1888-1890 kumsung galtai hun
3.  Pu Do Thawng (Sukte) in 1890-1909 kumsung mikang do hun
4.  Pu Thuam Khaw Hau (Sukte) in 1909-1924 kumsung Piantit pai hun
5.  Pu Za Ngin              (Sukte) in 1924-1934
6.  Pu Lal Khaw Pau   (Sukte) in 1934-1948 kumsung Japan do hun
7.  Pu Neng Khua Kam (Guite Nekgen) in 1948-1960 Parliment hun
8.  Pu Vungh Khan Khen (Guite) in 1960-1971 kumsung &.v.u hun
9.  Pu Ngul Khaw Thang (G. Nekgen)in 1971-1973 Leicial neih hun
10.Pu Khup Za En    (Hual Nam) in 1973-1977 Socialist neihhun
11.Pu Vungh Ngo (A) (Khel Kik) in 1977-1981
12.Pu Suan Khaw Cin (Khel Kik) in 1981-1985 Motor lam
13.Pu Ngin Za Sian    (G. Nekgen) in 1985-1986
14.Pu Zel Khan Thang (Thawmte) in 1986-1988
15.Pu Cin Za Thang (Guite) in 1988-1992 galkap hun
16.Pu Pau Cin Zam (Tawtak) in 1992-1993
17.Pu Thawng Do Thang (G. Nekgen) in 1993-1996
18.Pu Khen Khan Langh  (Tawtak) in 1996-1997
19.Pu Kam Khan Pau                (G. Nekgen) in 1997-1999 &.,.u hun
20. Pu Ngo Siam La Thang (G. Nekgen) in 1999-2005         UNDP hun
21. Pu Suan Khat Langh (Khelkik) in 2005-2008 UNDP hun
22. Pu Nang Khan Dal            (Guite) in 2008-          Democracy


2. BIAKNA LAM KHANTOHNA

            Pakzaang khua ah Biakna nam bang om ngei hi. Tuate in : -
(i) Dawi biakna: Tu laitak Inn omlai hi. Ahuampi-in a kithoih, akibia dawinam (10 ) nei-uh hi.
            1.   Pusa: (Beh Tulpite makaih na)      6.   Khuataw dawi
            2.  Tualbiak na (Khuazang biakna)     7.   Gundawi
            3.  Kong dawi                                     8.   Lo dawi
            4.  Gam dawi                                      9.   Sumtawng dawi
            5.   Khualu dawi                                 10.Innsungpi dawi
            No. 1, 2, 9 nate pen kumkhat in khatvei biakloh phamawh sak uh hi. No. 3, 4, 5, 6, 7, 8 tepen biak/thoih akul hunhun in Taang siampite makaihna tawh : Inn kuansung damlote, an hoihna ding (Dawite peh i bawlsiat hi a ki ci te) thoih uh hi. Um uh ahih manin zong dam takpi mai hi.

(a) Pusa thoihzia (Tulpi siampi)
            Kumkhat in khatvei ta kithoih loh phamawh hi-a, Innkuan mimal pha zahzah kitat khiat na ahi hi. Sial/vokpi tawh bia-uh hi. Beh siampi (Tulpi)te in makaih hi. Inn sung tawng ah ganhing sisan tawh Tulpipa valut a, Pusa kiang ah cidamna vangen hi. Siampi (Tulpi) pa pen poina hemna, pau baan na nei lo Tulpi (Siampi)gui pan aki teelte bek in sem thei hi.
            Nitak annek khop khit ciang (sahawm teng a man khitciang) Tulpi (Siampi pa)-in Pusa thoih te Innkuan phazah zui-in savun khut cin ciacia kiu (4) nei in at hi. Tuapen Zutui phih zel in Bikha laap nuai suangpeek tung ah phuisam in, tua savun te kaamet na-in lawnzel in suangpeek tung tusak zel hi. Tua suangpek tungpen guahtui in a kawtsak simloh siampi pa kawtsak lo buang, kuamah in tui kawtsak ngamlo hi.

Zehtan na
            Siampi pa-in ni thum/nga/sagih cih bangin lokuan loding, gam vaklo ding, vakkhia loding, samui namsak loding, zindo lo ding, khualzin lo ding, mivak khawg hopihse lo ding, kong biang ah sawl hing bang/khai ding. Ani cin ciang sawl paikhia ding. Siangta ahih manin ngeina bangin gamta thei ta hi. A ki thoih laitak mikhat peuh hong hawh zenzen leh zehtan kul lo leuleu ci hi.

(b) Thahdo Siampi (Dawi Siampi) sem ngeite
                        1.         Pu Siak Hen                (Suantak)
                        2.         Pu Khai Ngul              (Guite)
                        3.         Pu Ngo Khup              (Guite)
                        4.         Pu Khai Za Kam         (Suantak)
                        5.         Pu Thawng Khaw Zam (Suantak)
                        6.         Pu Hen Do Thang       (Suantak)
                        7.         Pu Do Khan Thang     (Guite)
            Tu-in kuamah Thahdo Siampi- omnawn lo hi. Kuamah ut nawnlo hi. Hih Siampite-in dawi taktak a thoih ahih manin amal kitel lo-in pau uh hi. "hiimsam"kici hi. Dawi thoihna in agawh uh saphuk pen muutpuak sa in ciangbul ah khih a tuaciang dawn ah sawl bawl omsak hi. "Khiang Khawh" ci-in, tua saphuk asuk khap ding teh "Nangpa sang’ keipa lian zaw, Nangpu sang’ keipu lian zaw"ci-in khauhtak in a khawh lian leh thautawh kapkham hi. Hih siampite in dawipeh taktak aa-aki ngaihsunte sem uh hi. (Kongsang, Kongniam, Ngampi, Tualngam, Nguntuak, tuilut, Naupang naa ... etc.) te hi phadiak hi.

(c) Tualsiampi sem ngeite
                        1.         Pu Khup Kim              (Guite)
                        2.         Pu Awn Tun                (Guite Nekngen)
                        3.         Pu Son Dong               (Gt. Nekngen)
                        4.         Pu Son Khaw Zam      (Guite)
                        5.         Pu Suan Khaw Zam    (Guite)
                        6.         Pu Khual Khaw Cin    (Gt. Nekngen)
                        7.         Pu Dong Khan Thang (Gt. Nekngen)
                        8.         Pu Tuang Khan Nang (Guite)
                        9.         Pu Ngin Za Kam         (Thawmte)
                        10.       Pu Neek Kam              (Guite)
                        11.       Pu Zam Sian Pau         (Gt. Nekngen)

Nasepzia : - April 13 nita-in Khuangla ci-in khua laizang ah Salsing tawh kiu linei in a-um uh, kongvom nih aneih sakna sungah nasep kipan uh hi. Tua lai munpen"Tual" ci-uh hi. Tualnuam lote tangpi, taangta zakding in awngin kiko baba uh hi.April 14 ni khuabawl ci-in khualu, khuataw zuan in tuani zanpen Zahak in Tuallam uh hi. April 15 ni pen tanni ci-in kuamah lo kuan lo uh hi.

Khualu leh khuataw thoihdan

Khua sapna : "Khua hong siam in, ka Pakzang khua hong siam in, Guite ta, Sawmte ta, Tawtak ta, Ngualnam ta, Nekngen ta, Bawmkhai ta, Khelkik ta, Sukte ta, Vangaw ta in cidam ngetna hi. Mulman ngetna hi, Sinciim nget na hi, lungciim ngetna hill. Tanu ngetna hi, tapa ngetna hi, minhawh ngetna hi, tanghawh ngetna hi.
            Ka Pakzang ta-in lum atawi, tei atawi leh tangh tung akap, tangtung tusak in, tangnuai a kap tang nuai tusak in, asin lai natu sak in, a lunglai na tusak in, milum mitei alen leh van ah naleng sak in lei-ah na lut sak in, len huih nem in, sang huih nem in, huuk ngo nem in, huuksan nem in, ka zupita, ka haipi ta-in thupha lapha hong dong ing.
            Cidam om lo mulmam omlo, sin ciim omlo, lungciim omlo ding na cih leh kasa lam hong khak ing"ci-in phuisam uh hi. (Tangno bawl leh khualai thoih zong hih atung adan mah hi lel hi.)

Tuibuh (Aktui hal)
            Katui santa, katui vomta in si-in kumpha ding na cih leh sim ah hong luang in, Zokum pha ding na cih leh Zo-ah hong luang in. Ka zupi ta, ka haipita in thupha hong ngen ing ci-in. Aktui luanna lam en uh hi. (12/11/2013 Am 8:30; Siampi Zam Sian Pau’ gen hi.)
(ii) Phaza /bk&m; biakna
            AD 1918 kum hunsung tengin Pu Kai Za Tuang makaih natawh hong piang thu hi. A mahpen kum___ in suak aa, 1945 kum in si hi. A mau pawlpi-inn 15 bang phaman hi.
            Dawi hawl khiatna, mailam thu theihna, cina damsak na cihte sem hi. Beel tung mut in, asi bup bangin pukin khasapna neithei hi. Inn a phiat/ Inn a siansuah teh lasa kawm sa-in Innsung pan innpua ah kigual diudeu in pusuah uh hi. Tua-ala sungah "Zeisu vanah a-om ee, nithum ni ciang nung leh ta" cih kammal themkhat kihel zel hi. Tua lo a dangte pen ei theih kammal om lo hi. Aman teh baangtung Signboard dan in laisuan neizel a kuaman a lai thei lo-in amah bekmah in thei hi. “Suaicin zum kong khak o, lai at o,”  cihta tawh man zel hi. A ma biakpen"Phaza" ci hi. Bang pau hiam cih zong ki theilo hi. Tu-in hih biakna omnawn lo hi. A makai pa-a sihteh beibei lel hi.

(iii) Lai Pian biakna
            Hih Lai Pian upna-ah zong Pasian mah um uh hi. Ngaw gam lam pan gospel hong pai zel uh a, 1993 Oct 4 in, Pa Thang Sian Mang tang suah hi. Laisang hipah hi. Amau upna ah a nungta Pasian mah um napi'n Zeisu sanglo in zawlta hi ci uh hi. Tua Zeisu pen mikangte a ding hi. Ei Zomite a ding pen Pu Pau Cin Hau hi ci uh hi. Amah pen kamsang khat hi a, laizong sang hi. 1956 kum-in Valvum khua ah meeting pi khat nei-uh a, LPPR leh PJP in kikhen uh hi. Pakzaang khua a om pen LPPR pawl ahi hi.  Laipian Pau Cin Hau Pasian'paaina Religion lehPau Cin Hau Jesu Pawlpi cihna ahi hi.

(iv) Christian (Tapidaw) Biakna
            Hih Tapidaw biakna pen Topa Zeisu vanto khom nusia in leitung ah mihing in hong piang a, leitung mite mawhna pua-in singlamteh tung ki that in kivui-a, nithum khitteh tho kik hi cih um in, Zeisu gumpa honpa in sangin azui A NUNGTA TAWNTUNG VANGLIAN PASIAN a biate ahi hi. Tulaitak in inn 140 kipha hi. Hih Christiante Pawl tuamtuam in kikhen uh hi. Tulaitak Pakzaang khuasung ahPawl om hi. Tuate in :-

(a) Tuiphum or Tapidaw (ABM) phut-te (1936)
                        1. Pu A.S.D Vungh Ngo         - 24/5/1936 tangsuak
                                                                            5/3/1939 innphiat
                        2. Pu Thawng Langh               - 25/5/1936 tangsuak
                                                                            4/6/1937 innphiat
                        3. Pu Khai Khaw Dongh        -   1/ 6/1936 Innphiat
                        4. Pu Kham Zen                      -   4/ 6/1936 Innphiat
                        5. Pi Ngai En                           -   4/ 6/1936 tangsuak
                        6. Pu Kham Ngoih                  -   4/ 6/1936 tangsuak
                        7. Pu Kham Kam                    - 15/11/1936 tangsuak
                        8. Pi Ngiak Hau                      - 15/11/1936 tangsuak
                        9. Pu Vungh Za Ngin              - 17/ 7/1937 innphiat
            Hihte pen Lawki pan Tapidaw suakte ahi uh hi. Hih bangin hong ki behlap toto a tu-in hunbit Pastor 2, pawlpi inn 44, tuiphum sa 91 leh phumnai loh 166; vekpi gawm 257  tawh pawlpi kalsuan hi. Lai Siangtho sangkhah Tg. Cin Kap Sang om hi. BYF, BWF, E&M cih bangin department om in Sunday School zong Khan 3ciang om hi. Hih Tuiphum pawlpi sung pan in apai khia pawlpite in (i) UPC (ii) AG (iii) TBC/ZBC (iv) ZBCM te ahi hi.




(b) UPC pawlpi phutte (1987)
            15 January 1987 in Pa Ngo Sian La Thang (Guite Nekngen) in UPC pawlpi phut hi. Tu-in pawlpi inn 15 pha uh hi. Sia En Za Langh in pawlpi kemsia asep laitak ahi hi.

(c) AG pawlpi phutte (1990)
                        1. Pa Pau Cin Zam      (Tawtak)
                        2. Pa Langh Do Pau    (Guite Nekngen)
                        3. Pa Thang Za Cin     (Guite)
            5th June 1990 in hih mi thumte phut pawlpi ahi hi. Tu-in pawlpi kem sia nih, Rev. Thang Za Cin (C.Th) leh Sia Sing Do Cin (B.Min) ahi hi. Pawlpi inn 20 pha uh hi.

(d) TAB pawlpi phutte (ZBC/CBC tawh a kizomte) 1999
                        1. Pa Kam Khan Pau   (Guite Nekngen)
                        2. Pa Cin Ngo Tuang  (Guite Nekngen)
                        3. Pa Kam Za Thang   (Guite Nekngen)
                        4. Pa Nang Ngo Lian  (Sukte)
                        5. Pa Kam Do Cin       (Sote)
                        6.  Pa Lian Za Dongh  (Sukte)
                        7.  Pa Zam Ngo Pau    (Sukte)           
                        8.  Pa Zam Khan Pau  (Ngaihte)
                        9.  Nu En Do Cing      (Guite)
                        10.Nu Cing Ngaih Lun(Sote)

            ZBC pan TBA tang din-na vai hangin hong piang ahi hi. Tu-in pawlpi-inn 15 pha hi. Pa Kam Za Thang sia-in zang uh hi. Lai Siangtho (Tedim Theological College) ah nih akah laitak ahi hi. Tg. Khual Ngaih Kham leh Lia Man Lun Cing te ahi hi.

(e) ZBCM pawlpi phutte (2010)
            Pa En Ngo Langh te innkuan ahi hi. Tu-in pawlpi inn 3 pha uh hi. Pakzang khuasung ah Pasian nasepna atang zai semsem nading lametna tawh hong piang ahi hi.

(f) ROMAN CATHOLIC CHURCH (1961)
Pawlpi phutcil te
                        1. Pu Pum Cin             (Tawtak)          16 June, 1961
                        2. Pu Hen Ngo                        (Thawmte)       16 June, 1961
                        3. Pu Khup Za En       (Hualnam)       16 June, 1961
                        4. Pu Kham Do Cin    (Guite)             16 June, 1961
            Lawki sungpanin Roman Catholic a suakte hi uh hi. Tu-in Pawlpi inn 48 pha-in, Sia Nang Pian Piang in pawlpi kemsia asep laitak ahi hi. Pawlpi sung panin Tg. Hau Deih Sut Tangval siangtho (Brother) asin laitak ahi hi. Lia Awi Don Cing in Nungak siangtho (Sister) asin laitak ahi hi.

3. LAISIN NA SANG NEIHNA VAI
(i) Mission sang neihna
            1948 kum in Mission sang kiphuan hi. Rev. Mang Kam hongvai hawmpih natawh Pu Ngin Khan Do galkap sungah ompen kisam/la khia-in khasum Ks. 25/- tawh Mission sangsia kisem sak hi. Apa-in pasal pito nitha pek (Ks.1/-) zong thalawh zolo ci-in ko ahih manin 1950 kumteh tawpkik hi. Tua ciangin Sia Dam Khaw Lian Mualbem pan kila leuleu in, khasum Ks. 50/- tawh kicial hi.
            - Sia Ngin Khan Do (1948-1950) uksung in Sia Vungh Ngo Cin leh Rev. Thawn Za Nang te tan (4) ong uh hi.
            - Sia Dam Khaw Lian (1951-1952) uksung in A.S.D Vungh Ngo tan (4) ong hi.

(ii) Private sang neihna (1952-1956)
            Pilna thupi sa-in adeih phadiak A.S.D Vungh Ngo in Mission sang pan Tan-4 azawh phetin kumpi sang ngahding lunggulh luatna tawh ki pum piak inPrivate sang phuan a, Private School Headmaster (Sangsiapi) sem hi. Assistant Teacher pen Sia Vungh Ngo Cin in (Kha 7) sung sem in tua khitteh Sia Khup Za En in kumpi sang ngah dong sem suak hi.

(iii) Kumpi sang neihna
            1956 kum Pu Neng Khaw Kam Hausa sep hunsung Private School Headmaster A.S.D Vungh Ngo in asep laitak in State Primary School kingah hi. Tuahun asang Committee te :-
                        1. Pa Neng Khaw Kam           (Hausa)
                        2. Pa Khual Khaw Cin            (Upa)
                        3. Pa Cin Za Thang                 (Committee)
                        4. Pa Cin Ngo Thang              (Committee)
                        5. Sia A.S.D Vungh Ngo        (Private Headmaster)
                        6. Sia Khup Za En                  (Assistant Teacher)
            Sangsia inn om nailo ahih manin Sia Kam Cin Pau pen 1956 Dec, 1 to 1957 March dong kha (4) sung, hausa -Neng Khaw Kam te inn ah om in, Sia Suak Cin pen Pa Vungh En te inn ah om hi. Nek leh dawn a inn teekte un vak uh hi.(Ref. Sia Kam Cin Pau ciaptehna)

(iv) tv,fwef;ausmif;(cGJ) neihna
            1983-85 kum sung Manglai tan 5 Private in ki phuan ngei hi. Tua khit kumsawtpi ki khawl kik hi.
2001- 2002 kum sung tan 7 caing Private in ki hancaim leuleu hi. 2006 kumpan ki hanciam leuleu in 2010 kum in rlvGef ki ngah hi. 2013 kum ciang intv,fwef;ausmif;(cGJ) kingah hi.

(v) Pakzaang khua Tan-4 siapi semte :-
                        (1) U Kam Cin Pau     (Heilei)            1956-1958
                        (2) U Sian Khaw Cin  (Vangteh)        1959-1966
                        (3) U Kam Do Cin      (Vangteh)        1967-1972
                        (4) U Thawn Za Nang (Pakzaang)      1973-1975
                        (5)  Nu Vung Khaw Lun (Mualbem)  1976-1979
                        (6)  U Hau Khan Khual (Teddim)      1979-1982
                        (7)  U Thawng Za Kap (Suangzaang) 1983-1986
                        (8)  U Thawng Do Thang (Pakzaang) 1986-1988
                        (9)  Nu Kam Lam Cing (Saizaang)     1989-1992
                        (10)U Cin Lian Khai   (Suangpi)         1992-1994
                        (11)Nu Man Dim        (Thuklai)          1995-1997
                        (12)Nu Ning En Cing (Saizang)         2000-2010
                        (13)Nu Man Lun Niang (Pakzaang)   2010-

Siapi Kam Cin Pau’ Tangthu tom
            Amah pen Pakzaang khua ah Zolai tan li siapi asem masa pen ahi hi. Heilei khua Sukte ukpi Pu Hau Za Nang leh Pi Ciin Za Ning te sungpan apiang tapa sal (5) leh ta numei (8) akigawm (13) te sungpan, a (8) na pasal pan a (4) na hia, 1933 June (3) Saturday nitak nai (7:00) hun-in suak hi.
            Vernacular 1 st standard- 1941 June (1), 1941 March, 1942 Heilei Government Vernacular School, Siapi Thawng Khaw Hau (Thuklai), 2nd Standard June 1942 March, 1943 Siapi Ngul Zam (Tamdeng) 1943 April 1945 May dong hun (2) sung Japan galhang in sang kikah thei lo. 3rd &4th 1945 June- 1947 March, Heilei Primary School, Siapi Ngin Za Dai (Heilei) 1947 June  in British kumpi-in Tedim a mithat Japan mang D.C. Lt. ;Inada tung ah thu bawlna teci dingin apa Hau Za Nang (Maymyo) ah asap ciangin apa zui ahih manin sangkah kum (1) kipelh hi. 4th Standard 1948 June- 1949 March Kaptel Private Middle School, Siapi Lian Za Cin (Phomva). A/V 5th & 6th Standard 1949 June- 1951 March Heilei Private Middle School, Siapi Tuang Za Cin (Khuasak). A/V  7th Standard 1951 June- 1952 March Suangzang Private Middle School, Siapi G. Nang Khaw Cin (Thuklai). A/V 8thStandard 1952- 1953 March Tedim State High School, Siapi P. Gin Khaw Thang (Thalmual).
            Pasian hehpihna tawh kumpi nasep hong ngah a, PAT SMS Kaptel 1954 January 5 - 1956 November 30. H/M S.P.S Pakzaang 1956 December 1 - 1959 May 31 cih bangin sem hi.

4. DEGREE (BUAIH) NGAHTE

No.
Name
Degree
Secular
Religion
Note
1.
Hang sian Mang
B.Sc.
ü   

Kalay University
2.
Rev. Thawn Za Nang
B.A.B.S.

ü   
FBBC, Tedim
3.
Rev. Hau Go KHam
B.Th.

ü   

4.
Rev. Thang Za Cin
Dip.Th.

ü   
BBC, Tedim
5.
Pastor Sing Do Cin
B.Min.

ü   
BBC, Tedim
6.
Kam Khan Mung
B.Th.

ü   
Chennai, India
7.
Ning Don Lun
B.Sc.
ü   

Kalay University
8.
Niang Ngiah Lun
B.Sc.
ü   

Kalay University
9.
Zaa Lun Man
B.A.
ü   

Kalay University
10.
Luan Lawh Nuam
B.A.
ü   

Kalay University
11.
Zaa Lamh Cing
B.A.
ü   

Kalay University
12.
Mang Deih Tung
B.Sc.
ü   

Kalay University
13.
Cing Khan Niang
B.A.
ü   

Kalay University
14.
Huai Khan Cing
B.Sc.
ü   

Kalay University
15.
Thang Suan Pau
B.Sc.
ü   

Kalay University
16.
 Rev. Do Khaw Mang
B.A., M.Div.
ü   
ü   
Kalay/ Chennai
17.
Thawng Sian Tung
B.A.
ü   

Kalay University
18.
Tuang Za Khai
B.Sc(Hons), M.Sc (Credit)
ü   

Kalay University
19.
En Dim Mang
B.A., B.A.B.S.
ü   
ü   
Kalay University/ FBBC Tedim
20.
Vung Khan Huai
B.A., M.Div.
ü   
ü   
Kalay/ Yangon
21.
Cing Za Lun
B.A.
ü   

Kalay University
22.
Man Lun Niang
B.A.
ü   

Kalay University
23.
Ning Do Luan
B.Sc.
ü   

Monywa University
24.
Thawng Sian Langh
B.A.
ü   

Kalay University
25.
Awi Ngaih Man
B.A.
ü   

Kalay University
26.
Cing Ngiah Lian
B.A.
ü   

Kalay University
27.
Ngin Suan Khai
Dip.Th

ü   
BBC, Tedim
28.
Zen Ngiah Pau
B.Th.

ü   
Banglore, India
29.
Thang Zom Cing
B.Th.

ü   
Aizawl, Mizoram
30.
Dr. Thang Cin Mung
M.B.B.S.
ü   

Magway
31.
Rev. Hau Go Thang
D.Th.

Ü   
Hakha
32.
Sia Gin Khan Do
C.Th.

ü   
Hakha
33.
Thang Kop Mang
B.Sc. (3thYear)
ü   

Kalay University
34.
Cing Deih Mang
B.Sc. (3thYear)
ü   

Kalay University
35.
Khual Ngaih Kham
Dip.Th.

ü   
TTC, Tedim
36.
Cin Kap Sang
B.Th.

ü   
Yangon
37.
Hau Deih Sutt
B.A.
ü   

Kalay University
38.
Awi Deih Cing
B.A.
ü   

Mandalay
39.
Man Lun Cing
Dp.Th

ü   
TTC, Tedim
40.
Lian Ngaih Man
B.A.
ü   

Mandalay
41.
Cing Sen Zen
LL.B
ü   

Kalay University
42.
Pau Mun Mang
B.C.Sc (Hons)
ü   

Kalay Computer
43.
En Lian Cin
B.Ed
ü   

Pakokku
44.
Man San Kim
B.Med.Tech
ü   

Kalay Technology
45.
Zam Ngaih Man
B.A.
ü   

Kalay University
46.
Ning Ngo Niang
B.Ed.
ü   

Pakokku
47.
Thang Cin Mang
B.A.
ü   

Kalay University
48.
Nang Suan Pau
B.A.
ü   

Kalay University
49.
Zam Suan Khai
B.A.
ü   

Kalay University
50.
Hau Ngaih Mang
B.A.
ü   

Kalay University
51.
Lian Sian Kim
B.A.
ü   

Kalay University
52.
Suan Kim Mung
B.A.
ü   

Kalay University
53.
Cing Ngaih Dim
Dip.Th

ü   
TTC, Tahan
54.
Do Suan Mung
B.Th.

ü   

55.
En Lun Cing
Dip.Th

ü   
Gideon, Kalay
56.
Vung Sian Mawi
B.A. (1st Year)
ü   

Kalay University
57.
Don San Niang
Dip. Ed., B.A.
ü   

Pakokku/ Kalay
58.
Zen Sian Niang
Dip. Ed., B.A.
ü   

Pakokku/ Kalay
59.
Cing Sian Dim
Dip.Ed., B.A.
ü   

Pakokku/ Kalay
60.
Cing Do Mang
B.Th.

ü   
BBC, Tedim



5. KUMPI NASEMTE
(a) Asem laitakte
                        1.  U Thang Do Kham                        (axGvkyf)
                        2.  U Cin Khan Zam               (Oya'-½Hk;tul)
                        3.  U Thawng Sian Langh       (jyefMum;a&;Xme-LDC)
                        4.  U Tuang Za Khai               (Kalay University  - Demonstrator)
                        5.  U Kam Sian Mung             (tkyfcsKyfa&;½Hk;-LDC)
                        6.  U Zam Pian Lian                (½Hk;tul)
                        7.  S/m Cing Za Lun               (JAT)
                        8.  S/m Ning Pian Lian            (PAT)
                        9.  S/m Man Lun Niang          (PAT-head)
                        10.S/m Cing Sian Huai           (Compounder)
                        11.S/m Cing Sian Dim            (PAT)
                        12.S/m Zen Sian Niang           (PAT)
                        13.S/m Ning Do Luan             (PAT)             
                        14.S/m Luan Lawh Nuam       (JAT)
                        15.U En Lian Cin                    (JAT)
                        16.Niang Suan Lun Cing        (Nurse)
(b) Asem ngeite
                        1.   U Thawn Za Nang                        (JAT)
                        2.   U Thawng Do Thang        (PAT head)
                        3.   U Kam Khan Mung          (ausmif;pma&;)
                        4.   U Zam Dongh Thang        (or0g,rpm&if;ppf)
                        5.   U Ngin Khan Kam            (vkyfief;ppfaq;a&;? ½Hk;tul)
                        6.   U Suan Khaw Cin             (PAT)
                        7.   Daw Vung Do Zen           (om;zGm;q&mr)
                        8.   Daw Cing Ngaih Lun       (om;zGm;q&mr)
                        9.   Daw Awi Ngaih Man       (JAT)
                        10. Niing Ngo Niang              (SAT)
                        11. Zam Ngaih Man                (PAT)
(c) Galkap tumte
            Pakzaang khua pan galkap tum mi (70) val bang oma, tuate sungpan Captain angah (1) bek ompan hi. Bu. Kai Za Lian    - Captain

6. ZATO NEIHNA
            1974 kum Pu Khup Za En hausa sephun sungin Private Health Centrekiphuan in Mualbem khuapan S/m Vung Do Zen in hong sem hi. 1975-1976 sung S/m Cingh Pum in hongsem hi. 1976 kum Pu Khup Za En hausa sephun sung mahin State Health Centre kingah a, S/m Bawk Yin (Zangtui) in hongsem hi. Hih hunsung in Pu Ngul Khaw Thang in Tedim ah ( tvkyftrIaqmif) asep laitak in, hi a     ding hong vaihawm sak hi.

            1976 kum beikuan lamin S/m Cing Ngaih Lun (Suangzaang) in hong sem hi.
            1977-2001       sung S/m Vung Do Zen         (Pakzaang)
            2001-2010       sung S/m Man Sian Cing
            2011-2012       sung S/m Cing Zam Ciin        (Lawibual,Tedim)
            2012 -              sung S/m Thang Sian Dim      (Lawibual, Tedim)

7. TULAI TAKA GAMDANG OMTE
                        1.  Pa Cin Khat Mung                         (Denmark)
                        2.  Tg. Khai Ngo Mung                       (U.S.A)
                        3.  Tg. Ai Khan Suan                          (Norway)
                        4.  Tg. Do Thawn Kim                        (U.S.A)
                        5.  Tg. Nang Pum Hang                      (U.S.A)
                        6.  Pa Nang Khan Suan                       (U.S.A)
                        7.  Tg. Zam Khan Khai                       (U.S.A)
                        8.  Tg. Dongh Cin Khual                    (U.S.A)
                        9.  Tg. Zam Suan Dal                          (Malay)
                        10. Tg. Tun Khat Suan                        (Malay)
                        11. Tg. Thang Khan Hau                    (Malay)
                        12. Tg. Zen Ngaih Pau                        (Malay)
                        13. Tg. Suan Khen Cin                       (Malay)
                        14. Lia Niang Khawm Lun                 (Malay)
                        15. Nu Awi Ngaih Man                      (Denmark)
                        16. Nu Thang Zam Cing                     (Malay)
                        17. Lia Cing San Lun                          (Malay)
                        18. Tg. Cin Khan Khai                        (Malay)
                        19. Pa Cin Ngaih Khual                      (Malay)
                        20. Tg. Thang Cin Khup                     (Malay)
                        21. Zam Cin Mang                              (Malay)
                        22. Thang Muan Lal                            (Malay)
                        23. Zam Sian Khai                              (Malay)
                        24. Dongh Sian Piang                         (Malay)
                        25. Thang Khan Suan                         (Malay)
                        26. Thang Sian Mung                          (Malay)
                        27. En Muan Thang                            (Malay)
                        28. Cing Khan Nem                            (Malay)
                        29. Thang Suan Khai                          (Malay)
                        30. En Cin Thang                                (Malay)
                        31. Mung Sawm Thang                       (Malay)
                        32. Zam Lamh Cing                            (Malay)
                        33. Khai Khan Tun                             (Malay)
                        34. Zam Joseph                                   (Malay)
                        35. Kam Sian Cing                              (Malay)
                        36. Gin Lamh Kim                              (Malay)
                        37. Engh Lamh Cin                             (Malay)
                        38. Thang Sian Dongh                        (Malay)
                        39. Khai Khan Tung                           (Malay)
                        40. Zam Khan Cin                              (Malay)
                        41. San Bawi                                       (Malay)
                        42. Man Tawi Mang                            (Malay)
                        43. Suan Kim Mung                            (USA)
                        44. Khual Suan Mung                         (USA)
                       
8. P.Y.A  NASEP NA
            2007 kum Pa Suan Khat Langh in hausa asep hunsung in a ki vaihawm ki pawlna ahi hi. Pakzaang khangno ki pawlna cih nopna hi a, khuasung khangnote kipawl khawm a, khua le tui puahin zuun ding ngimna ahi hi. Kum 3 teh term khat ta dingin thukim na kinei a khua sung taangpi teelna, a nuai abang in Committeekiseh hi.

2007-2009 kumsung P.Y.A makaite :-
                        1.  U Ngin Hau Thang                        - President
                        2   U Nang Pian Piang                        - Chairman
                        3.  U Thang Sawm Khup        - Vice Chairman
                        4.  U En Sawm Pau                 - Secretary
                        5.   U Khai Za Kham              - Assistant Secretary
                        6.   U Thang Za Khai              - Treasurer
                        7.   U Dal Khan Cin                - Joint Treasurer
                        8.   U Nang Do Dal                 - Accountant
                        9.   U Tuang Sian Dongh        - Accountant

2009-2013 P.Y.A makai ding teel ngah te : -
                        1.   U Dal Sian Muang                       
                        2.   U Sing Do Cin                 
                        3.   U Thang Khan Pau                      
                        4.   U Langh Deih Pau                       
                        5.   U Ngim Sian Pau             
                        6.   U Kam Cin Kham            
                        7.   U Suan Khen Sing                       
                        8.   U Thang Khan Dal                       
                        9.   U Cin Za Pau                   

            Taangpi in muan-na tawh a teel uh ahi hi. Apan munding uh kiseh lo uh ahih manin hi zangzang theilo a P.Y.A avei mahmah Pa Hau Sian Mang in thapia in dinpih a, khuado bawllung suih P.Y.A makaihna tawh nuamtak in ki gualzo hi.





9. KHUA LEH TUI PHATTUAM NADING HUHNATE
(i)  UNDP pan :-
(a) 0efaqmifrI tawh kisai :-                                    aiGom;  ypönf;
2001    - pma&;ud&d,m yHhydk;jcif;              -    133876/-     15567/-
            - ausmif;aqmifaqmufvkyfjcif;      -  1087664/-    
            - a&oefYoG,f,ljcif;                      -  3900648/-
2002    - aus;vufusef;rma&;(cGJ)aqmif   -    269334/-
2005    - Khen Cin wHwm;                        -    954200/-
2007    - ausmif;y&dabm*                     -    692000/-
2008    - ausmif;aqmifjyKjyifjcif;             -  2586000/-
                                   
(b) 0rf;pmzlvHkrI tawh kisai : -                        aiGom;     ypönf;
2001    pyg;rsdK;aph                           - 272000/-                    -aumfzDyif                                                                        - 7200/-
            - txGufwdk;ajryJrsdK;aph                   - 245100/-
            - emewfyif                         - 140000/-
            - aeMumrsdK;aph                              - 6400/-
            - oabmFMuufql                  -12000/-
            - *sif;pdkufysdK;jcif;                  -105000/-
            - pyspfyif                           - 27500/-
            - v,f,moHk;ud&d,m                    - 3750/-
            - vdar®mfyif                              - 135000/-
            - avSum;xSpf wl;azmfjcif;           - 1822500/-
            - (SRG) Zoheisa                                  -160000/-
            - (SRG) Zolengthe                              - 280000/-
            - (SRG) Lengtong                               - 240000/-
            - (SRG) Sengpan                                 - 255000/-
            - (SRG) Palpi                                      - 180000/-
            - (SRG) Phuitong                                - 340000/-
            - aqmif;oD;ESH pdkufysdK;jcif;           - 640000/-
            - qnfajrmif;                                - 656620/-
            - v,f,moHk;ud&d,m                    - 312200/-
2003    - a&yef;pepfjzihf a&oG,fpdkufysdK;jcif;       - 428592/-
            - awmifapmif; avSum;xpfwl;azmfjcif;  - 495000/-
2004    - yJrdsK;aphprf;oyfpdkufysdK;jcif;               14306/-6159/-
            - MuufzarG;jrLjcif; (RIR)                      - 145600/-       
            - qnfajrmif;                                - 163600/-
2005    - qDxGufoD;ESH pdkufysdK;jcif;          84000/-
            - yJrsdK;aph                              - 553200/-
            - [if;oD;[if;½Guf rsdK;aph          - 820500/-
            - ajymif;acRpufyhHydk;jcif;                 - 860000/-
            - *sif;pdkufysdK;jcif;                  - 1096500/-
            - ig;uav;arG;jcif;                - 132500/-
            - qnfajrmif;                                - 1839500/-
2007    - &du©mbPf                              - 1538000/-
2009    - kum in huih suksiatna hangin sanginn ki puahpha hi.
2012    - kum in rD;owfa&uef mun (2)ah kibawl hi. 


(ii) UNICEF pan :-
2009    - kum pan Xufzsm;wdkufzswfa&; nasep hong kipan. Tuni dong kisem hi.

(iii) GRET
            Sabual luipan tui hong laksak.
            Sihlui Tuikuang (Buh leitui) hong bawlsak.
(a) GRET (Sum leitawi na) pan :-
2009    - kum in Ks. 4860000/-
2010    - kumin Ks. 8280000/-
2011    - kumin Ks. 16520000/-
2012    - kumin Ks. 18600000/-
2013    - kumin Ks. 27360000/-

SRG-Seng Pan Group
2013    - kumin Ks. 2000000/- tawh huh hi.

(b) GRET pdkufysdK;a&;
            2013 kum in gankhawi nading Ks. 5000000/-

(iv) pdkufbPf (Sum leitawina)
                                                                           v,f{u     awmif{u
- 2007 kum in Group (4) mi 35 ai Ks. 1050000/-        70     +        140
- 2008 kumin Group (7) mi 65 ai Ks. 3120000/-        195   +       390
- 2009 kumin Group (7) mi 70 ai Ks.4690000/-         130   +       565
- 2010 kumin Group (7) mi 70 ai Ks. 9000000/-        270   +      360
- 2011 kumin Group (7) mi 70 ai Ks. 10000000/-      360   +      280
- 2012 kumin Group (10) mi100 ai Ks. 12040000/-    99     +      808
- 2013 kumin Group (10) mi 100 ai Ks. 24960000/-   116  +     668

(v) Kumpi pan
- 2013 kum sang Inn ekbuk lam nading Ks. 1000000/-

            Hi banga  huhna tuamtuam ih ngah theihna ding in lam hong lak a phuang khia, makai, a sem abawlte khempeuh zahtakna pia-in, ih pahtawi na-in a nuai a ladawng ih ngelh hi.
            (a) "Sing za muan,2 munzang lai ah sing za muang khat tang na po, na liim bel voi ee,
            Sul guah leh lam mei kizial lai-ah kei nong sel zo diam nah lun aw....

            (b) Kei nong sel zo diam nah lun aw gual ding sial bang na lian lah zong, kei ding zong vui Sai bang a liim lian, liim lian cia liim lian nah lun aw.........

10. KHUA LE TUI AI TAANG AA -A KUAN KHIATE
(i) Piantit Paina
            Piantit paite pen inn lam hong tunkikding ki lam en zolo ahih manin tapa upen ki paisak lose hi. Ahang in innluah, khang kizom ding Zomi ngei na lungsim puak ahi hi. 1914-1918 kum (5) sung, Germany te in France leh England te sim uh hi. (Germany pen Dictatorship ki-ukna adeihte hi a, France leh England te pen Democracy tawh ki-uk ding a deihte hi.) England te in galvan nawn dingin Sukte, Sihzang, Kam Hau mi cihbang in hong ngen hi.
            23/6/1891 Thangpi (Fort White) thuciam omsa zuihkul ahih manin Sukte gampan (250), Kam Hau gampan (700), Sihzang gampan (83), agawm (1033)kingah hi. Tedim khua ah Kha 3 akisin khit uh ciang 27/5/1917 ni-in Tedim pan dingkhia in 8/6/1917 ni-in Rangoon (Yangon)tung uh hi. 14/8/1917 ni-in France gam galphual Bikot Camp atung uh hi.
            Labour Crops No. 61st, 62nd Coy. sungah om uh hi. Nasep han ciam uh ahih manin England kumpi King George V in pahtawina lai-apia hi. Camp sungah khut kibuan, bawlung kidem Labour Crops 78 om in team 78 mah ki demnate ah Zomite in akhatna ngah mawk uh hi.
            Zogam pan in Pu Pau Cin Hau laitawh aki gelh laikhak ngah uh hi. Tuasung ah Kuki-Thahdo, leh Hakha gal in hongsim ahih manin lo kikho man lo cihthu ahi hi. Amau zong England zumpi ah ciahtheih ding nang ngen uha, ngahpah uh hi. August 1918 kum in hong tung kik uh hi. Tuasung ah (1010)te cidam takin hong tung kik uh a (23) France gam ah kivui uh hi.

Pakzaang pan Piantit Paite  (1917-1918) : -
            1.   Pu Khai Khaw Dongh      (Guite)
            2.   Pu Lut Khaw Ngin           (Guite Nekngen)
            3.   Pu Lut Khaw Cin              (Thawmte)
            4.   Pu Tual Khaw Ngin          (Guite)
            5.   Pu Thawng En                  (Vangaw)
            6.   Pu Hang Khual                 (Vangaw)
            7.   Pu Awn Khaw Zam          (Hualnam)
            8.   Pu Kam Khaw Thang       (Tawtak)
            9.   Pu Phung Lian                  (Thawmte)      
(ii) Chin Defence Army (C D A)
            Hih Chin Defence Army pen Zomi galkapte Japante tawh kipawl in Mangkangte a do uh ahi hi. Hih C D A tepen Zomi ading in luang kham in ading uh ahi hi. 19/3/1944 to 17/10/1944 nidong kha (7)sung Tedim khua ah Japan ten phualsat in hong uk hi. Tua hunsung in, Japan te in, "Na do uh mikangte' hong uk cipna pan anuam suahtak na kongpia ding uh hi," ci-a hong thuciamna uh, lai hong khak uh banglo in, an nek, tuidawn, ganhing tuamtuam laksakna, upmawh thu leh mikhat peuh zuauphuah na hangtawh thusit omlo a, mithah lupna, thahding misa zian tampi aneih na uh hang in aleh do ding in (Free Chin Movement Army)aki phuan ahi hi.

            Thusitna omlo pi-in hong thah lupsak mi 12 te : -
1. Suak Za Dal (Kahngen hausa)        7. Khum Vum (Voklak)
2. Tual Za Kam(Heilei)                       8. KamVungh (Voklak)
3. Hau Za Hen            (Heilei)                        9. KhaiDongh (Lailo)
4. Nung Za Pau(Tuilangh)                  10.Gin Za Mang(Senam)
5. Ngaih Tual  (Tuilangh)                    11.C.D.A galkap te (2)
6. Tual Za Thang(Tuilangh)                Vekpi gawm (12)

(iii) Sukte Independent Army ( S I A )
            Free Chin Movement galkapte ii mailam nasep na ding tawh kisai in, khua hausa teng leh Bu teng kamkup khopna 1/9/1944 ni-in Takzang phualpi ah aki bawlna pan Kaptel upa Bu Tun Thual thusun na tungtawn in "Free Chin Movement" pen "Sukte Independence Army" in akilaih ahi hi. Hih S.I.A in Japante aleh do Zomi a it aki pumpiakte ahi uh hi.
            7/9/1944 ni-in Pu Hau Za Lian in khua tuamtuam a-om SIA bute leh khua hausa leh upate sam in Takzaang phualpi ah thu kikup khopna neihpih leuleu hi. Japante in gungal nisuahna gam a-om ukpite, hausate leh thau khempeuh a matsawmna thu kigen in, anuai abang in lungkim thukim na abawl uh hi.
Thuciam na
1.         Japante Tedim gampan a kihawl khiat khit dong khua ciatpan in galkap kisam zah puakding. Khua hausa le upate'n tavuan  lading hi.
2.         Galkap ding a kisawl zolo mite Japan gum suakding ahih manin aneihsa khempeuh tangpi neihsa ki suaksak ding hi.
3.         Khua ciatpan in galkap kisam zah Upa, Hausa in angah zawh kei leh Japan gum suakding ahih man in, amau neihsa khempeuh tangpi neihsa suakding a, a vaihawm zo Upa, Hausa kikoih ding hi.
4.         SIA sungah nasem khat peuh a sep hun sungin kumpi tangtha mak ding uh hi.

Lungkim aa Letmat Thuhte leh Thau le Thautang hawmzia
1. Zangtui pan :- Sian Za Kam, Khen Zam Khoi Ngo
2. Pangsak pan:- Thawng Khaw Kam, Lian Hang, Vai Kam
            Hih khuanih ai  Thau lawng (30) le Thautang (900)
3. Suangphei :- En Khaw Zam, Son Kam
            Hih khua le Langzang khua ai Thau lawng (30) leh Thautang (900)
4. Heilei pan    : Vai Tual, Gin Za Dai, Khoi Khaw Hau, En Khaw Hau,
                          Zam Vungh, Khoi Za Ngo, Thang Khup, Suak Zam
            Thau lawng (31), Thau tang (900)
5. Suangzang   :- Hau Za Lian, Thang Khaw Mang, Cin Za Dal,
            Thau lawng (30), Thautang (900)
6Pakzaang   :- Neng Khaw Kam, Lal Khaw Pau, Phum Ngo, Lang Cin, Thau lawng (30), Thau tang (900)
7. Kaptel pan   :- Thawng Khaw Lian, Tun Tual, Song Theu, Tuang Hau,
                           En Khaw Thang, Thawng Langh, Khup Suan
8. Hiangawn    :- Lian Kham, Dam Za Nang,
            Hih khua (2) leh Lunmual ai Thau lawng (60), Thau tang (1800)
9. Tuitawh       :- Kam Khan Khup     Thau lawng (50), Thau tang (2300)
10.Laitui pan   :- Kam Khup         Thau lawng (100), Thau tang (5000)
11.Muizawl     :- Thang Za Khai, Sawm Pau, Tual Lian Zam
12.Keizang      :- Suan Khoi, Awn Zam, Gen Khawm, Thuk Do, Suan Cin, Sian Za Khai, Son Suah,
13.Tuicinlui     :- Thawng Za Ngin, Vungh Khan Pau
14.Tongsial      :- Khup Za Gin, Langh Khup
                        Hih khua (4) ai Thau lawng (60), Thau tang (3000)
            Hih CDA leh SIA ah Pakzaang khuapan mi (20) val lutding in ki lamen hi.


C. PASIAN THU HONG TUNNA

            Dr. JH Cope Tedim hong tunzawh 1910 kumpan kipan "dalpau" tawh hong zin kawikawi in Pasian thu hong gen hi. Tua "dalpau"tawh lasa  sakin "Kha Siangtho lam kakhan na ding" cihte leh biakinn ah hongpai ciat un u leh naute" cih late sasak hi. Pakzaang mite sungpan Mualbem lampan hong peem pawlkhat in Pasian thu Mualbem pan naza masa uh hi. Um mah mah uh ahih manin zuipah uh a,a khua uh Pakzaang hongtun pih uh hi. Pasian thu-um, thuzui hong ki behlap toto in Mualbem pawlpi tawh kizom pah uh hi. Mualbem pawlpi pen Nu leh Pa in nei uh hi. Pakzaang pan tai 6 agam la Mualbem ah nipi nisim kikhawm in paiden uh hi. Biakinn tung masa pawl hiden ung ci uh hi. A.B.Mte Tapidaw te kici hi.
            Tapidaw hong ki beh lap tohtoh zui-in       kumteh         te inn, biak inn in zang uha, Pakzaang khuamah ah hong kikhawm ta uh hi. Thupha puak a hongpaiRev. Mang Kam (Thangnuai) 1935-1954 hong vaan tawntung hi. Rev. Thang Ngin (Dolluang) khawk huam sungah om khua khat ahih hang Rev. Mang Kam khawk Mualbem pan a Pasian thu hong kizel hi aa, Mualbem pawlpi mahtawh kizom in akhangkhia khua pawlpi ahih manin Rev. Mang Kam khawk ah omsuak in MangKam Baptist Union (M.B.U)sung ah akhang pawlpi ahi hi. Rev. Thang Ngin zong1935-1936 dong mah hong paizel hi. Tuakhit zong hong ban zeuhzeuh thei hi.

(i) Rev. Mang Kam' Tangthu
            Rev. J.H. Cope DD tawh nasem khawm Diamond Jubilee a la khinsa, Rev. Mang Kam tangthu a tomin genna.

A pianna (1901)
            Thangnuai khua a teeng, Suantak nam Awn Siing' tapa ubel, 1901 kum beli at laitak in suak a, anu'mang ah amin ding a kipia pen phuak lo-in tua min Mun Mang tap in Mang Kam phuak hi. Kumpi zum lai sungah 1901 July ni 1 ni-in suak in ki ciamteh hi.

Khristian suahna (1906)
            1908 Dec 21 ni-in Rev. J.H. Cope a zi tawh Haka hong tung hi. Rev. A.E. Carson leh Khamtung mi Tuiphum Khristian suak masa bel Thuam Hang leh Pau Suan'te makaihna tawh Mang Kam' Pu Hang Suan in a u a naute zawn in 1906 March 25 kha sungin Thangnuai khua ah inn 12 Khristian suak hi. 1910 March 27 ni-in Thangnuai luipi-ah J.H.Cope in mi 17 tuiphum hi. Mang Kam pen tua hun in Khristian innkuan sung pan a pu makaihna tawh Khristian suak ahi hi.

Mang Kam bek Khristian om lai (1914)
            1911 January 24 ni-in a pu Hang Suan si a, Khristian ngeina cingtak tawh kivui hi. Tua hun laitak in Khuasak khua ABM sangah kawl lai sinin J.H Cope in naupangno Mang Kam sangkahsak a, khakhat in Rs 2/- tawh huh hi. 1914 October kha sungin Thangnuai khua Pau Lam ii sial khat sahang in ne a, tua sahang pen MangKam pano Awn Mang in man hi. Pau Suak in tua sahang zawhthawh thu tawh sutin aihnop ciangin Awn Mang Khristian hihna pan tawpkikin a sahang mat ai pah hi. Tua ni-in Thangnuai khua Khristian khempeuh tawpkik khin a, Mang Kam bekbek Khristian om lai hi. Khuasak Pawlpi panin 1910 kum a inntuan Thangnuai Pawlpi' a kicisa pen beikik hi.
            Awn Mang'sahang mat a aih ni-in Khuasak khua aa, a sangkahna pan Mang Kam hong ciah-a inn a tun ciangin a ni Hung Cingh in Mang Kam vaitung phet zu a tulh pahleh ne nuam lo hi. Tawmvei ciangin zutulh nu pen a kam leh anak pan si pai gawpin damkikzo nawnloin si hi. Tua pan kipan Mang Kam tungah kuamahin biakna tawh ze-et ngam nawnlo-in Thangnuai khua-ah naupangno Mang Kam bek, Khristian a om hi.

Tuiphumna leh a lai onna (1917-1919)
            1917 March 27 ni-in Khuasak khua kiang Ak-awm lui-ah Jesuh Khrih gumpa leh Topa in a sanna Tuiphumna Rev. J.H. Cope in pia hi. 1914 May kha in Khuasak ABM Sang ah kah a, 1919 March kha in kawl lai tan 5 ong khia hi. Ama siamna leh hanciamna hangin tan 7 ongletmat ngah hi.

Galkap tumna (1919)
            Rev. J.H.Cope vaihawmsakna tawh Chin Hill Battalion Falam ah, 1919 August 3, ni-in galkap a tum hi. Tua sungah lai theisa-in lut ahih manin Section Commander a sem pah hi. Galkap ngeina leh gamtatnate a siam hi.

Galkap pan tawpin Tongphial khua-ah sia sem (1921)
            Falam uk Lumbang khua-ah Khristian suakmasa Thang Tsin leh  a naute Ci Lian leh Za Lian hi a, Paartee khua panin Heli Mung leh Hang Zai te makai-in Khristian inn 8 kingah hi. Tuate Khristian a suah ciangin tual thoihna sum don hamu (8. annas) liau nuam nawnlo hi. Tua thu hangin Lum bang khua ukpipa in "Khua biakna tual thoihna a pialote Lumbang khua Tual biakna sa-gilkaihna daihuang sungah teeng thei lo ding hi," cih thu a om sak hi. Tua bangin Khristian kihawl khiate teen nading in Rev.J.H. Cope in Mawlaik mangpipa tungah Tongpila khua thak asat theih nadingin a nget sak hi. A ngah ciangin Khristian inn 8 te Tongpila khua-ah teengsak hi. Tua khua ah amasa in Khristiante makai dingin hahkat siate akoih hi. Ahih hangin tuate in lai hilh thei lo hi. Tongpila khua ah ABM sang a koih ciangin tua lai ah laihilh leh Pasian thuhilh a thuah khawm dingin Rev.J.H.Cope in galkap sungpan 1921 August kha in lakhia a, 1921 September kha sungin Tongpila khua ah ABM sangsia semsak hi. 1921-2913 dong Tongpila khua ah sem hi.

Zineihna (1922)
            1922 May kha sungin Suangpi khua Suan Lam leh Vung Ginte ta nu aneu bel Kim Goih tawh nupa suahna kiteenna Rev.J.H.Cope in bawl sak hi. 1923 kum in Tongpila a sangsia sepna pan Mawlaik khua ah Elementary Training Course kah a, tua hun sungin cibawk natna ngahin nakpi-in agim ngei hi.

ABM sang Khuasak ah siasem (1924)
            Rev.J.H.Cope vaihawmsakna mah tawh Mawlaik pan ETC a on' ciangin Khuasak khua ABM sangah sianeu a sem hi. 1925 kumin Tedim ah Kumpi sangsia sem hi.

Sukte gungal gam thuhilhsia puakna (1927-28)
            Sia Mang Kam Tedim khua sangsia a sep hun sungin, Sukte gungal gam-ah Khristian om nai lo hi. Tua ahih manin Sukte gungal gam-ah Thuhilh dingin Dollung khua Khristian hoih Thang Ngin puak leeng hoih ding hi, ci-in Rev. J.H.Cope, Rev.Lian Zam leh Sub. Za Suan kiangah a kun hi. Tua bang in Mang Kam ngaihsutnate thukimpih uh a, kha sum a san sim in, Sub Za Suan Rs 5/- Rev. J.H.Cope Rs 5/-, Sia Mang Kam Rs 3/-, Rev. Lian Zam Rs 2/ ciat piak dingin khasum Rs 15/- sangding in Sukte gungal gam thuhilh ding SiaThang Gin Kapteel khua ah 1928 April 21 ni-in puak uh hi. Hih bangin amaute hanciamna tawh a puak uh pen Khamtung bup siwei in a sawt loin tavuan a la uh hi.

Mualbem khua sang siapi leh Pasian nasep thuah khopna (1935-38)
            Mualbem khua-ah 1935-1938 dong kumpi sangsiapi leh pawlpi makaih a thuah hi. Mualbem khua-ah Hang Ai, Thual Nang, Khual Khaw Zam, Mang Khaw En te makaihna tawh a omsa Khristian tawm na om a, tuate Khuasak pawlpi tawh kizom hi. Sia Mang Kam in khuano pawlpi tawh kizom in Khristiante kilawmtat na bawlin kum khat in khat vei, nihvei bang akilawm hunhun in kikhop neisak a, tua kikhop min pen "PASIAN GAM ZAI NADING THUNGET KIKHOP" ci-in min vawh hi. Pawlpi sung ki-ukzia leh ngeinate a khungkhawm uh hi. Sihna sa golo ding, tanu man leh sihtuam man la lo ding, Lawki u leh naute kizom biakna leh thoihna sate sang lo, nelo ding, zu zang lo ding, dawn lo ding, cih thute ngeina in a khung uh hi. Tua kikhopna kip pai suakin, "KMVLTBN Baptist Churches Union" ci-in tua hun in min kivawh hi. Mualbem khawk Tuiphum Pawlpi 1936 July 26, ni-in Khuasak pawlpi pan Rev. Dr.J.H.Cope leh Rev. Thuam Hang tawh kikumin inn tuansak a, tua pawlpi keempa in kikoih hi. A tunga i gensa pawlpi sung van zang ding pawl khat asep manin a masa in haksa a kisak hangin a nung ciangin dik kisa-a biakna pawl dangdangte nangawnin hong zuita uh hi.

Rev. J.H.Cope Haan singlamteh a bawlsakna thu
            Mualbem khua kumpi sangsia a sep sungin Rev. J.H.Cope gilzang natna (Typhoid) 1938 June 11, ni-in Hakha khua-ah hong si a, Rev.A.E. Carson vuina haan ah a luang kisialkhawm hi. Sia Mang Kam in Mualbem khua kiang Zawngzawl panin Mualsuang singlamteh khat Rev.J.H.Cope ading in gelhin taizaval a gamla Hakha khua dong (kuli) mihing tha tawh puasak in Rev.J.H.Cope haan-ah a masa a kiphut singlamteh laihin phut hi. Tua suanglamteh pen galpi nihna hun sungin kisia hi. Tua ciangin America gam pana sangmang dinga hong paisak pawlpi Second Baptist Church German Town. Phill. P.A USA ah singlamteh puah phat dingin ngen a, sum ngo sikpek tungah gelhsa in hong puakpen tuhunin a kimu thei lai ahi hi. Amah a nuntakna a pattah Rev.J.H.Cope pen mangngilh lo hi. 1960 kum Tedim khua-ah, "Cope Jubilee" pawi a kibawlna sungah, "COPE MEMORIAL PRESS" hong kipiak ciangin, tua press a dingin a bawng la khat a pia hi. "Cope topa pen ka khanna ka nawitui leh ka topa hi, a ci ngei hi.

Sangsia pan tawpin Pasian thuhilhsia sem (1942)
            Khamtung gamah Khristian masate lai-in kumpi nasem Khristian hoihte in Pasian nasep leh kumpi nasep a thuah khawmuh hangin Khristian hong tam semsem ciangin a omsa pawlpi mite a kem ding mi kisam hi. Rev. J.H.Cope hong nusiat sawng ahih mah bangin Khristiante thanem hi. Tua a hih manin sangsia pan tawp ding ngen a, Falam mangpi Naylor in 1942 March 31, ni-in sangsiapan tawp hi, cihna lai pia hi. 1942 April 1, ni'n Pasian thuhilh sia dingin Khamtung bup Siwe in ciamtehna nei hi.

Sukte uk leh Khuangli uk sung Pasian nasepna (1942-49)
            1942 March 20, ni-in khamtung gambup siwepi Thuklai khua ah tung hi. Tua siwe sungah, Khuangli uk Saimun khua Upa Hang Thawng, Upa Khaw Tin Zam leh Khuaphual khua Upa Sa Tin Khamte in "Falam gam Khuangli uk sungah Pasian thuhilhsia khat hong puak un"ci-in khamtung bup siwe upate tungah a ngen hi. Hih gamah Pasian thu puak masa Rev. Lal Bung leh Rev. Bawkate ahi hi. Hihte nasepna tawh Saimun, Khuaphual, Bocung, Khuadak-te ah Khristian khaici kia a, khuadangte ah om nailo hi. Tua hun laitak in siate-in amau lam ngeina bangin, khuangtum peuh tawh makaih uh a, Khristian khantohna om lo, tham lo in, kum khat in khatvei bang a vazin ding haksa mah mah hi. Tua bangin Tedim gam kikal ah gam kibansam zaipi khat a om hi.
            Hih gamah Pasian nasep ding a kisap mahmahna thu a omsa Khristian upate in a ngetna a om ciangin a pai ding sia kingah pak lo hi. Tua ciangin  Sia Mang Kam in "Keimah ka pai ding hi" ci-a, a kipiakna a om ciang in Siwe te lungdam mahmah hi. Bang hang hiam cih leh tua gam pen Pasian a kihta lo ukpite leh, khuamial gam khat in a kingaihsun gam ahi hi. Tua hun pan kipan khuano, Mualbeem, Sukte, gungal gamte a sepkawm in Falam gam khuagli uk sung tengtawh a sem khawm hi. Tuabang in sia Mang Kam' vak nading in a kipia siakhawk khuate in Khuadak, Saimun, Bocung, Khuaphual, Tongsu, Thlancing, Ngai-zam, Dihai, khuangli, inngal, Relsing, Suntha, Lawngsawn, khuahmun, Bualmin, Cicai khuate ahi hi. Ngawn pau, Zahau pau, Sim pau kici pau namthum kizaang hi. A teenna Thangnuai khuapan tai 100 bang a gamla hih khuate ah sakol tawh ahi a, a khe tawh ahi zongin Pasian nasem in zin khia hi.
            Khuaphual khua nasepna khuangli uk sung nasep nading in gam lai zang pen kikawmna nuampen ding in khuaphual khuapan kipat dingin a sawm hi. A hausapa min Khuang Cung Nung ahi hi. A nam min Ngaihto ahi hi. Apa min Za Thio hi a, anaute Sai Bil leh Than Sang ahi hi. A unau teng un hausa semkim uh hi. Munpi veng teng Thang Sang in uk a, Suangbuk veeng leh  khuapi sungteng pen Sai Bil leh Za Thio in uk hi. Cingmual veengteng Khuang Tung Nung in uk hi. Hausa laipi Khuang Tung Nung in ngah a, tuk tha leh khaltha kum khat in tha nih ta a kikai pen a veeng hausate ciat tung ah kipia hi.
            Khuaphual khua-ah sia Mang Kam a tun ciangin a om nading Sen Al' inn Rs 25/- in a lei hi. Tua inn phelin a lamkik nading in Upa Thawng Dai leh Tial Khum in asep laitak hausapa Khuang Cung Nung in sawltak Kap Thang leh San Cung Nung-te paisak a, Mang Kam in hi munah inn lam thei lo ding hi, ci-in a sing leisa inn phelsa teng heitawh tum nihta suahsak hi. Sia Mang Kam in, "Hih mun a inn ka lam nop pen ka zi ka tate tawh ka om na ding ka cih hilo a, nomau tu leh tate ading ka cih hi zaw hi," a cih leh, Khuang Cung Nung hong pai a, "Mang Kam aw, kei khua kei tui khualna-in hih munah inn hong lam ken! na lam nop leh na pu' gam na pa' gam, Sih zang gam, Tedim gam ah lam in. Kapu in nang pu dong kei, ka pa in nang pa dong kei, ke'n nang hong dong ke'ng, manlangin na tai keileh tuni-in na sih leh kei kihel ding hi," ci-in hamsiat gawp hi. Tua ciangin Khristiante in Siapa innah ciahpih uha an a piak khit ciangin tua ni zan Khuaphual khua sungah giaksak ngam lo-in khua nawl ah paikhia sak in gua phung sung khat ah zan thapaai-in thungen in om hi. Khristiante in Sawltak Paul kulh pualam ah luai tawh khaikhia a, a suahtak mah bang in Sia Mang Kam zong Khuaphual hausapa' khua sung pan tua ni zan in asuak ta hi.
            Khualphual khua a tun cil-in a biak kikhopna inn leh khua biakna tual kinai-in a om hi. Tua laitak in a gankhawite uh gam sungah ngia-in man in a neksak tawntung hi. A khua sungah dawilawm nei khat in, "Khristiante in TUAL thoihna kiangah, Pasian' lasa-in thungen a hih manin i khua biak in Tualthoihna sate ne ngam loin i ganhing khawi man hi," a ci hi. Tua thu hang in hausapa in," Khristiante in Tualthoihna kiangah biak kikhop na bawl thei lo ding hi, na bawl nop uh leh mun dang ah na biakinn uh lam un," ci-in cik nawng lak khat biakinn mun ding in pia hi. Tua munah biakinn kilam thei lo ding ahih ciang in Sia Mang Kam in mun dang khat a ngen hi.
            Khuang Cung Nung in Sia Mang Kam samsaka upa Thang Thiam leh Thawng Dai-te in zui hi. Hausapa in pialo tham loin cilphihin phuisam gawp hi. Siapa in, "Hausapa aw, heh lua kei in, thallam cilsiat ei' tung hong tukik thei hi," a ci hi. Biakinn mun ding ngah lo ahih manin Sia Mang Kam in Falam Mangpipa' zumah hih bang in lai a at hi. "Falam gam sung Khuangli uk, Khuaphual khua leh a kiimte-ah theih na'ng in a khuan hong pia in," ci-in a nget leh, "Biakna tawh kisa-in maikhakna om thei lo ding hi, mite in a up bangin a bia thei ding, biakinn lam thei ding hi. Tua mah bangin a um lo pi khat zong zawhthawh thu-in biakna bia tawmsak thei lo ding hi," ci-in Mangpi zum pan thu kipia hi. Hih Khuang Cung Nung kiangah biakinn mun ding Rs 30 tawh a ngen hi. Tau biakinn ngetna sum Rs 15 pawlpi in si a, Rs 15 pen Sia Mang Kam in si-in, Khuang Cung Nung tungah kipia-in biakinn mun kilei hi. Khristiante in hih lai munah biakinn hong lam khit a sawt loin, Khuang Cung Nung, Kap Thang leh San Cung Nung te in hong sihsan khin ta uh hi.
            Sia Mang Kam in Pasian' thu bek hilh lo-in, khantoh nading lai hilh sanginn neih nading, nuntak nading, leilet bawl-a tui la-in, buhciin nadingte zong ahilh hi. Tua bangin khantohna leh nuntakna hong khan ciang in Khristian hong kibehlap uh a, Lawkite nangawn in Sia Mang Kam hong it mahmah uh hi. Sia Mang Kam in Khuaphual khua tun cil-in Khristian suak masa bel Piang Thang hi a, 1946 December 11 ni-in Rev. S.T.Hau Go tawh Khuaphual khua biakinn thak honna a bawl hi. Tua ni-in mi 73 tuiphum a, ka nuntak sungin ka lungdam penpen ni hi, a ci ngei hi. Leilet bawla buh ciin nading ahilh manin Khristiante bek hilo Lawkite in zong a nuntak na uh akhan toh lawh ahih manun a it mahmah uh hi.
           
Bocung khua Pasian nasep na
            Bocung khua ah Sia Mang Kam a tun cil hunin Hausa pen That Sung ahi hi. Hausapa kiangah Biakinn lam nading mun a nget leh," Khua biakna, Tual thoihna ahuh lote ading in Bocung khua daihuai sungah innmun kipia zolo hi," naci hi. Tua ciangin Sia Mang Kam in Falam Mangpipa tung ah Bocung khuate ading in biakinn khat lam theih nading ka deih hi ci-in a nget leh, Mangpipa in, "That Sung in biakinn lam nading Bocung daihual sungah a phal keileh ama'leitual laizang ah biakinn na lamta un," ci-in thu apia hi. Tua ciangin Sia Mang Kam ngetna bangin That Sung in biakinn mun ding pia ahih manin a lampah uh hi.
            Hih gamah Pasian nasem masate Rev. Lal Bong leh Rev. Bawka te in Khristian nuntakna leh khantohna tawh makaih lo in midangte in Khristian hoih zawkna mun thei lo uh hi. Bocung khua biakinn mun thu hih bang hong om ciang in Thumaan hi ding hi, ci-in hong um uh hi. Tua tak ciang Ngawn gam sung leh Khuangli gam sungah satang hal bang in thakhat in kilawh in Khristian hong khang pah henhan hi.

Kipsakna Za (Ordination) piakna (1946)
            Sia Mang Kam pen 1942 April 1, ni pan Pasian' nasep kipan a, galpi nihna huntawh hong kizom pah hi. Gal sung in a ut zah in Pasian' nasep kizom theilo a, haksapi in nasem thualthual hi. Gal sian hun ciangin Sangmangpa in Sia Cin Khaw Gin leh Sia Mang Kam pen Tedim gambup pawlpi upate thusinna Tedim biakinn sungah 1946 June 16, ni-in Tuiphum' za kipsakna pia hi.

Khuangli khua leh a kimnai khuate nasepna leh khantohna
            Khuangli khua pen tanga kipan khua minthang Ukpi omna khua khat ahi hi. Mangkangte hong ukma-in in 400 phazo a, kua mah a zahtak lo khua khat ahi hi. Hausapa min pen No Ai hi a, a tapa Mang Tung Nung hi. Khuangli uk sungah Sia Mang Kam a vak cil lai-in hih khua ah Khristian omnai lo hi. Khristian om nai lo ahih man in; Congthu, Cicai, Lunkhua, Dihai, Khuangli, Hlawnmual, Relsing, Sunthla, hih khua giat sungah Pasian' thu hilh hi. Khuangli uk sungah pau namthum kizang hi. Gammial mahmah na munah Pasian na a sep laitak in haksatna tampi tuak hi. Ahi zongin khaici vawh nading in a leihoihna mun a suak hi. Galpi nihna hun sungteng limtak in na kisem thei lo ahih hang in galven ciangin Khristian hong khang mah mah hi. Khuangli uk sungah Khristian inn 105 hong pha hi. Tuiphumsa pawlpi mi 345 hongpha hi. Khuangli uk sung kikhopna 1946 December 11, ni-in Khuaphual khua ah biakinn thak honna pawi kibawl hi. Tua ni-in Rev. Mang Kam in mi 73 tuiphum hi. Rev. S.T.Hau Go tawh tua ni-in Sia Mang vakna khua 13 kigawmin pawlpi thak khat piangsak a, "Khuangli uk Tuiphum Pawlpi" ci-in kilo hi. Hih Pawlpi sung pan tuhun in Pawlp lian pawlkhat leh thu hilhsia minthang pawlkhat a piangkhia hi. 1948 kum in Khamtungbup siwe Satawm khua ah tunga, tua lai pan Association tuamtuam in kikhen a, tua hun ciangin Khuangli uk pen Falam Association sung ahih ciangin Sia Mang Kam in hih gam nasep nading amau khut sungah a ap hi. Sia Hang Thawng, Sia Thawng Dai te huhpa-za pan Tuiphumsia piak dong in a khangto hi. Khuangli Pawlpi, Sunthla Pawlpi, Lunglui Pawlpi ci-in Pawl pi lian thum a om hi.

ZBC Mission Sangte' President sem
            Kawlgam in suahtakna a ngah hun tawh kituakin Sang neilo khuate in Private Sangp phuat theih nading thu ahih manin, "American Baptist Mission School Aids" ci-in ZBC gam sungah huhna sum kum khatin Tanli Sangte Rs.240, Tansagih Sangte Rs. 1200 tawh kihuh hi. Tua Sangte ading in ZBC huam sungah 1952-58 kikal sung teng President sem hi. Mun tuam tuam tawh kizom in khua tuamtuamte ah ABM Sangphuan kawikawi hi. Tua Sangte tu in kumpi sang suak khin hi.

A minthang thu hilhsiakhat in kiciamteh (1963)
            Burma Baptist Convention in Adoniram Judson Kawlgam hong tun zawh kum 150 cinna pawi (Sesquicentenial) 1963 kum in Yangon khuapi ah bawl uh hi. Tua hun sungin Kawlgam sunga a minthang thu hilhsiate' Tangthu kikan kik a, ciamtehna kibawlsak hi. Khamtung gam Zomite lak ah mi 9 kihel a: tuate lakah Rev. Mang Kam zong khatin kiciamteh in Yangon khuapi (tulaitak MBC huang sungah) Judson Phawkna (Judson Memorial Hall) innpi sungah sumngo siikpeek tungah a minthang siate tawh amin kigual khawm hi. Ama'nuntak sungin ama tangthu Tedim Gam thuhilhsiate' Tangthu kigelhna laibu sungah kikhumlo hi. Amah in "Kei tangthu kei' gelh ding leh kei' nuntak sunga gelh dingin kisam lo hi" ci hi. Ahih hangin a sih khit ciangin ama' tangthu ciamteh huaite a kimtak in kingah zolo hi.

A nuntakna hun nunung ciamteh huaite (1962)
            Pawlpi phuak khiate :
            1. Khuano Tuiphum Pawlpi    1934 February 16
            2. Mualbem Tuiphum Pawlpi  1936 July 26
            3. Vangteh Tuiphum Pawlpi   1945 July 1
            4. Khuangli Tuiphum Pawlpi  1946 December 11
            5. Laibung Tuiphum Pawlpi    1958 Novemner 1

Tuiphumsia zaa leh Tavuante
            Kawlgambup Tuiphumsiate hmatpongtin R/No. 000,256 Rev.Mang Kam hi. Nupa kiteenna letthat license tawh kop 118 kiteengsak hi. A tui phum mi sazian ciamtehna kan zolo ahih manin Tulkhat sangin tawm zawlo dingin kiciamteh hi. 1962 January 25, ni-in Khuano Tuiphum Pawlpi kem hihna zaa tawh ama' maban zomin pawlpite' sawltak ding Upa Thang Kam' tungah tavuan apin khut ngakna tawh Khuano Tuiphum Pawlpi' thukimna KBC 62/27 na bangin thungetsak hi. Sia Thang Kam tungah hih tavuan a ap laitakin Khuano Pawlpi sungah pawlpi mi tuiphumsa 395 om hi.

Innkuan nuntakna
            Apa On Siing leh a nu Awi Luan in tapa 5 leh tanu 4 a neih lakah a u pen ahi hi. A u anau leh a khua a tui lumletsak a, mi khempeuh mai ah mai pha ngah hi. Azi Kim Goih tawh a teek dongin ki tulpih hi. Pasian' hehpihna thupha sanga tapa 3 leh tanu 4 hinsuah hi. A khan' a nu nunglam ciangin Khuano mite adingin Sang a deihna thu bulsakin Phunom leh Thangnuai gamgi Dimzang ah khuathak khat saat hi.

Suan leh khakte
1.         Nu Luan Za Ciin pen Pa Neng Za Ngin (Phunom) tawh kiteenga suan leh khak neilo uh hi.
2.         Sapt. Mang Khua Lian pen Nu Ciin Khua Hau (Thangnuai) tawh kiteenga tapa 5 leh tanu 3 nei-in, tupa 11, tunu 16 leh tusawm numei 2 tawh om hi.
3.         Pa Lam Hau pen Nu Ning Khua Hau (Suangpi) tawh kiteenga ta pa 4 leh tanu 4 nei-in, tupa 3 leh tunu 3 tawh om hi.
4.         Pa Siing Za Pau pen Nu Luan Hau (Thangnuai) tawh kiteenga tapa 2 leh tanu 2 nei-in, tupa 1 tawh om hi.
5.         Nu Ngin Za Dim pen Pa Ngen Za Thawng (Phunom) tawh kiteenga tanu 5 nei-in, tupa 4 leh tunu 4 tawh om hi.
6.         Nu Sian Hung pen Pa Khup Khan Thang(Zung) tawh ki teenga tapa 1 leh tanu 2 nei-in, tunu 3 tawh om hi.
7.         Nu Hau Nuam pen Pa Kham Zam (Suangpi) tawh kiteenga tapa 5 leh tanu 4 nei-in, tupa 4 leh tunu 6 tawh om hi.
A ta/atu biakna lam pilna sin teng
1.         Siama Sian Hung (a tanu)                   Dip. Th. (1964)
2.         Rev.I.Zen Thawng (a tupa)                 BA,B.Th. (1985)
            TBA ah (1) Youth Director (2) Associate GS (3) General Secretary
            TBC ah General Secretary (2002-2008)
3.         Rev. David Thang Khua Khai (atupa)B.Th (1998)
4.         Nu Ngoih Khawm Cing          (tunu)  Dip.Th. (2008)
5.         Lia Cin Suan Neem                             B.Th. (2008)
6.         Tg. Lian Thawn Khai                          B.Th. (2009)
7.         Lia Hau Khan Huai                             B.Th. (2006)
8.         Lia Lian Za Cing                                 BA, M.Div (2010)
9.         Lia Cing Za Luan                                BABS (2000)
10.       Tg. Lian Za Kim (tusawn)                  B.Th. (2004), M.Div. 2nd. Yr. (2010)

Natna leh Sihna
            Sia Mang Kam a pianzawh kum 50 aval ciangin zunkhum natna (diageties) ngahin kum 7 sung na hi. Tua anat sungin ahun nunung khualzinna 1960 kum Cope Golden Jubilee pawipi Tedim ah pai hi. Cope Golden Jubilee tawh kizom in, "Cope Jubilee Press" hong kipiak ciang in, tua press ading in abawngla khat Tedim Baptist Association tungah a ap hi. A pianzawh kum 62 a phak hun ciangin a gim theilo banga Pasian' sila mi khatin nasep zo-in tawlngakna ngah dingin a Topa' sapna ngah-a, 1962 September 23, sun nai 11 laitak in ciah hi. Dimzang khua ah alu phum hi.

Rev. Mang Kam Diamond Jubilee (1977)
            Tedim Baptist Association kum cin kikhoppi 1977 February nipi thumna beelin Thangnuai khua ah "Rev. Mang Kam Diamond Jubilee" tawh kithuah in kibawl hi. Rev. J.H. Cope Diamond Jubilee sungah a kihel dingin a naseppih thuhilhsiate leh Cope Topa' sul azui Rev. Mang Kam in Topa Jesuh' sila khat ahihna atom in tu-a teng ahi hi.

Centennial Jubilee
            Rev. Mang Kam Khristian a suahzawh kum 100 cinna pawi a khuasatna ama inn (Dimzang) ah 2006 March 29-31, sungin ata atute teng in thupitak in bawlsak in Mualsuang phut uh hi. Rev. Son Khaw Kham in thungetna neihsak-a, Rev. Dr. Simon Pau Khan En in zahtak piakna Mual suang honna leh hanthotnate neihpi hi.

(ii) Pakzaang khua Tapidaw masate thu

            Khua pan tai-9 bang aki gamlatna mun Tuipi Mual ah Meilah satin, tuate vai-in ni tak kikhopna, lasin na nei-in nuamsa mahmah uh hi. Laithei omlo uh ahih manin ladawng (1)pen Khathum bang alot ngah dong un sin uh hi. A hilh te'n lah ciimtak lo, asin tenlah ciimtak lo uh hi. Khuapi guahzuk Khaituh hun laitak inSIWAI a om leh zong sim veve uh hi.Lo hun laitak Nipini kikhop hun hongtun nakleh Kipi (Vasa) aphul hangin thungen in ciahsan lel uh a, kikhopsan hi thiat lel uh hi. A an uh kinegawp in, zawng tuam cihzong omse lo hi.Tangsuakte'n Inn bil suak te inn ah anne lel uh a, Inn bil suak Upate'n vaakvaak lel uh hi. Tapidaw asuah khitnak uh leh Zu dawnnawn vetlo uh a, adawn aom leh Lawki asuah kik in kingaih sunpah hi. Ki teeng nailo pi-a numei pasal omkhawm (mawhbawl) cihbang omlo uh hi. Tuabang aom zenzen leh pawlpua ah kikoih hipah hi. Pawlpi mi aci mawh te ki huh, ki-en, kikhual uh hi. Sihna thu ah sagawh cihbang omsak lo uh hi. Thukhat peuhpeuh (thusia) aom leh a pawlpi ko-in pawlpi cih bangbang mangzo lel uh hi.

Luang kituh na (2) vei
            Lawki innkuan pan Tapidaw atang suak numei Ngiak Hau asih teh a innkuanpihte'n Lawki ngeina tawh vuisawm uh hi. Tua bangin van leh na teng zo kimkhin in Lawki ngeina tawh vuidingin a kipat laitak in Tapidaw pawlpi makaipi Pu Khai Khaw Dongh khualzin hong tunphet in delhpah a, ama cihtakna tawh Lawki te'n tuh zolo in Tapidaw ngeina mahtawh kivui kik hi.
            Tapidaw suak samah Pu Tuang Hen Thang (Rev. Thawn Za Nang' Pa) asih ciangin a sanggamte leh a pa in Lawki ngeina tawh vui nuam, khan ken kawsah guannuam uha, Tapidaw upa, Pu Khai Khaw Dongh cihtak na hang mahtawh Tapidaw ngeina mah in kivui hi.

 Tapidaw suakmasate
            1. Pu A.S.D Vungh Ngo         24 May, 1936 in tang suak hi.
            2. Pu Thawng Langh               25 May, 1936 in tang suak hi.
            3. Pu Khai Khaw Dongh          1 June, 1936 in innphiat uh hi.
            4. Pi Ngai En                             4 August, 1936 in tangsuak hi.
            15 November 1936 ni-in Rev Thuam Hang (Khuasak)in Mualbem ah avekpi-un tuiphum hi. Inn bul suakmasa Pu Khai Khaw Dongh te'-inn ah siate zintung uh hi. 5 March 1939 teh Pu A.S.D Vungh Ngo te'n inn hong phiat uhteh amau inn ah siate zin hong tung leuleu hi. Tapidaw suak masa penpa ahih na hang ahi hi. Anuai a bangin misiangtho min kiphuak uh hi.                        1.  Petros ASD Vungh Ngo
            2.  Stephen Thawng Langh
            3.  John Boanerges, the Apostle Khai Khaw Dongh
            4.  Esther Ngai En
            Hih misiangtho min a deihnate uh adong ngei kuamah om khaloahih man in kithei lian lo hi.

(a) Pu A.S.D Vungh Ngo Thu (Tapidaw suak masa pen ahi hi.)
            Pu Vungh Suan leh Pi Nuam Ngin te tapa nih lakah anau zaw hi aa, 1916 kumin suak hi.
            Apa pen siampi namkhat asem thei zu ahai mahmah khat hi. A tap zuih biakna zong hoihsa napi-in zu kideek zawh ngap lo ahih manin sauveipi atapa bek tangsuak sak hi. Asawt ciang atapa (Vungh Ngo)in "Pa aw hi bangin zu duh mahmah ngawl zolo nahih leh natate khat ciang zubeel khat ta-in hong zuak maive" ci hi. Tua kammal azakteh nasa mahmah ahih man in Tapidaw suak ngawh vet hi. A zunek alaih nading in ahuan ah kawltu cing pah in zutang in thangkhuai tui bek a ne hi. Tapa nih Pu Nok Zam leh Pu Vungh Ngo nei a Pu Nok Zam pen sibaih in akhang kizom lo hi.
            A.S.D Vungh Ngo ci-in amin mai-a pen A- Pakzaang khua ah Vungh Ngo nih oma kei "A"a cihna hi. S -Sang/School, khuale tui ading pilna sinna sangdeihsak mahmah ing acihnopna hi. D- David bangin Pasian phat in laka sasa nuam hi acih nopna hi.
            1977-1981 dong khua hausa sem hi. 1952-1956 kumdong ama hanciam natawh sangsia semsuak hi. Tua bangin1956 kumteh kumpi sang tan-4 kingah hi.
            Vanzuakna qdkif (or0g,r) akici vvoo-wm0efcH semngei hi. Pawlpi sungah Chairman- Secretary- Treasurer- Siana sep- Upa nasep- Zindo nasep- Peon (jym'g)cihte avek in phumlo puamlo in wm0ef lain sem hi.
            1982 kumin a it mahmah azi leh atate nusia-in vantung Pasian kiang ah ciahta hi. A zi le ata te :- Nu Thang Khaw Zen tawh tanei man lo-in kikhen kik uha, Nu Vung Khan Niang tawh kiteeng kik in suan le paak anuai abang in nei hi.
            1.  Ngin Luan Cing  +  Khai Kam Dal(Tuiphum)
            2.  Cing Khan Man  + Advocate Suan Khan Dongh
            3.  Suan Khan Thang
            4.  (Ngin Khaw Mang)
            5.  Cin Khan Zam + Nuam Khan Man
            6.  Suan Khat Langh  + Cing Deih Lian(Tuiphum)
            7.  En Lawh Mang  + Eng Lian Kap  (A.G)
            8.  Cing Hau Nuam  + Pau Sian Cin   (A.G)

(b) Pu Thawng Langh Thu
            Pu Vial Khoi leh Pi Ciang Neih te tapa hia, 1915-10-28 in Pakzaang ah suak hi. Pasian thu um mahmah Pi Ngai En tawh kiteeng uha suan le paak neiman loin hong nusia hi. Biakinn lamhna ding in Pakzaang pan tai 9 agamla na Tuipi mual ah singat in giak aa, tualai pan a cina in, sihtawh kizom suak hi.

(c) Pu Khai Khaw Dongh Thu
            Pa min : En Kam, Nu min :
            1917 kum Piantit pai laitakin amah zongpai a, Santhum (Havedar) ciang kipia hi. A sinpha, atha hat, thu athei khat ahi hi.
            1942 kum Japan hong khan ciang Gunlei (Meitei gun- Mualbem khuataw)omlo in kawn kibawl hi. Tua kawn tungah Mangkang Vuandok topa leh U Thawng Cin Thang te tuangsak in ahuai phei kawm in paipih zo hi. Tua hangin pahtawina letsong Thauka (wvHk;jyL;) khat kipia hi.
            Ih gen sa ommah bangin Tapidaw mi (2)te Lawki ah kivui kikding pen Pu Khai Khaw Dongh hang in hongtuh zolo uh hi. Ih Pu Khai Khan Dongh hangin Tapidaw te kuaman hong simmawh, hong bawlsia ngam lo uh hi.
            Pu Khai Khaw Dongh leh Pi Nem Vum tate :-
                        1. Zam Khaw Suan     (tanei lo-in si hi.)
                        2. Tuang Do Kap + Ning Do Cing     (RC)
                        3. Sian Cin Thang + Luan Sian Nem  (Tuiphum)
            Tulaitak Tai-9 ah Sian Cin Thang te innkuan teeng in Tapa (3) nei-uh hi. Galkap tum in a½SUwef; paiden a, Bute paktat mahmah ahi hi. Sergeant tawh pension la hi.

Pa Sian Cin Thang tate
            1. Dongh Sian Mung
            2. Ai Khan Suan         (Norway)
            3. Tual Sawm Pau       (Malay)

(d) Pi Ngai En Thu
            Lawki sungpan Tapidaw hong suahtakteh innkuan sungpan zong haksatna tampi thuak hi. Tapidaw tangval ahi Pu Thawng Langh tawh hong kiteng thei bilbel uh hi. Suan le paak aneih ma-un Pu Thawng Langh in hong nusia hi. Tua ciangin Pi Ngai En atekte in itlua mahmah ahih manin a pasal nau Gin Khan Do tawh aana in kiteeng sak hi. Amau nupa sungpan in tanu (2), tapa (2) Topa in pia hi.



D. PAKZAANG KHUAMI PASIAN THUGEN TUIPHUM PAWLPI  PASTORTE

1.      Rev. Hau Go Thang

Pianna : Rev. Hau Go Thang pen Zogam ah Pasian nasem a khangham pen 4 lakah khat ahi hi. 1929 kum Tedim gam Pakzang khua-ah Pu Tun Thawng (Nekgen) leh Pi Dam Luan (Tohing) sungpan piang hi.

A suahpih sanggamte:
1.         (Khual Khua Gin)                   1979 kum hong nusia
2.         (Tun Go Cin)                           1978 kum hong nusia
3.         (Thang Do Zam)                     2008 kum hong nusia
4.         Hau Go Thang                      
5.         (Tuang Khan Thang)               A neu lai-in si
6.         (Vial Za Niang)                       2005 kum hong nusia
7.         (Niang Za Cing)                      A neu lai-in si
8.         Kam Za Thang                        Damlai

Pilna sinna :
            1948 kum in Zolai tan IV Pakzaang khua-ah ong a, Heilei khua Bo Lam Za Thangte inn pan IV leh tan V ong hi 1950-1951 kum sung Prome (jynfNrdKU)ah a U Thang Do Zam mawtaw (3 tons) hawl in om hi. 1952 kum in Kaptel Manglai sang pan tan VI ong hi.
            1947 kum in Tedim khua-ah ZBC i phuh Lai Siangtho Sang, Sang mang Nelson in hong hi. 1953 kumin Tedim ZTC Sangah amah zong Pawlpi te phalna tawh Lai Siangtho sang kah hi.

Tua hun a Lai Siangtho Sangsiate:
                        1. S.T Hau Go             (Principal)
                        2. Sia Len Cung Nung
                        3. Sia Go Za Kham
                        4. Siamah Luan Za Cing
            1954 kum in ZTC Sang Haka khua-ah kituah in tualai-ah kah zom leu leu hi.
Tua hun a Lai Siangtho Sangsiate
                        1. RG Johnson            (Principal)
                        2. Sangmangnu
                        3. Rev. Van Bik,        
                        4. Rev. Kam Khaw Thang
            1956 December 9 ni-in Admission No. 19 tawh Diploma of Theology zo hi.

Zineihna
            1953 kum April 4 ni-in Pakzaang khua Pu Vungh Khaw Suan (Nualnuam) leh Pi Awi Khaw Zen (Guite) tanu Nu Cing Za Luan tawh Rev. Mang Kam in biakna ngeina tawh pumkhat suahna neisak hi. Tapa 4 leh tanu 6 nei uh hi.

Suan leh khakte :
                        1. Nu Luan Khan Dim
                        2. Pa Thawng Sian Kham
                        3. Pa Suan Khan Sing
                        4. Nu Ning Khan Cing
                        5. Nu Zen Ngaih Cing
                        6. Nu Ciin Sian Vung
                        7. Pa Cin Lian Khai
                        8. (Cin Lian Kap)
                        9. (Nu Niang Sial Lun)
                      10. Nu Zam Don Niang

Nasepna
            1957 kum January kha-in KVML (tu'n MBU) Mangkam Union in Vangteh khua Pawlpi kem dingin seh hi. 1957 kum April kha in Bualkhua-ah ZBC Khawmpi leh Rev. Cong Kham Jubilee pawi aman khit ciangin Tedim Baptist Association kihong a, TBA-GS ding Rev. Kam Khaw Thang kitel hi. "A seppih ding, ahuh ding ama'n Lai Siangtho sang zo khat teel hen" acih ciangin Rev. Kam Khaw Thang in amah na teel a, TBA zum a hong masate ahi uh hi. Kum 10 sung TBA Zum-ah nasem in "Lungvak" lai hawm Manager tawh thuah hi.
            1966 kum ciangin TBA Siwei Leilum khua-ah tung a, Sukte gungal Pawlpi pan Teizang Pawlpi inn a tuannop uh ciangin "Hau Go Thang in kem ding" ci-in ngen uh a, 1967 Kansauzang Siwei pi ah Ordination pia in Teizang Pawlpi-ah Pasian nasep kipan hi.
            Kum 11 sung Teizang Pawpi sungah nasem in kha khat Ks. 150/- tawh len uh hi. 1977 ciangin, nuntakna a haksat manin Kawl Zozang ah a lo bel dingin Teizang Pawlpi tungah ngen a, Pawlpi phalna tawh Zozang ah teng uh hi. Zozang khua pan khasum lo tawh kum 4 sung galvan a, a Pawlpi te in it mahmah hi.
            1982 kum ciangin P/Y Area in Rev. Tuang Khan Kap ahuh dingin sem sak hi. 1983 kum Zozang Pastor Area KVBA ah a lut ciangin amah sem sak leuleu hi. KVBA-MC in Siate pension a kipiak ciangin a kum 60 a ci'n kum 1994  KVBA Siweipi Sing-unau pan in Full Pension kipia hi. Pasian nasep kum 36 pha hi.

Siampi nasepna
            Thu-um thak mi 653 tuiphum hi.
            Nupa kop 50 pumkhat suahna pia hi.

Ama thuletpi :
            "Kamsangte a omna munah minthang lo hi."
            "Thuakzawhna in gualzawhna hi."

Pahtawina a kipia teng
 1.  1987 kum Feb 7 ni-in KVBA, MC in Ordination Certificate 1.
 2.  1989 kum Heilei Pawlpi pan Pa Cin Ngo Pau-te innkuan in Pastor Goan pia in Pawlpi in zong letsong tampi pia hi.
 3.  1992 kum MBC in pahtawina Medal 1.
 4.  1993 kum KVBA in Certificate of Honour.
 5.  1994 kum Zozang Pastor Area in Khap 10 bel 1, Niangbel  pi 1 leh Danbelpi 1.
6.   2003 kum ZBC in Ad. No -19 tawh Dip.Th.
7.   2003 kum Ama Namthum Gawm Jubilee alak lai in Zozang Pawlpi’n pahtawina manbong 1.
8.   2007 kum MBC in Pasian nasep kum 50 a cinna pahtawina.
9.   2008 kum P/Y Area Ruby Jubilee Chantagyi khua pan kum 3 sung Pasian nasepna pahtawina laipi.
10. Singapore Zomi Pawlpi pan Sia Khangham pahtawina kum khat 4 vei ta a piak uh kum 4 na.
11. MBC in Pension la sa a nungta lai kum 75 tungsiahte sum Ks. 20000/-
12. 2011 March 31 ni-in Global Myanmar Minister' Alliance in "Faith Full Service in Christian Ministry Award" pahtawina le sum Tulzakhat.
13. Kum simin Zozang Pastor Area leh Zozang pawlpi in nuntakpih lungdam na in letsong piaden hi.
14. Mimal Pawlpi tuamtuam pan zong letsong kipia den hi.

2. Pastor Ngin Khan Do
Pa min             : Pu Vial Khoi
Nu min            : Pi Ciang Neih           
Suahni : 1926 September in Thang Kai (Thei-ek) ah suakin 1927 in Pakzaang ah ciahkik uh hi. 1924 in Pakzaang pan (Thei-ek)azuan uh ahi hi.
- 1936 kum in Tapidaw suakin 1938 Dec, 26 ni-in Rev. Thang Lian in Mualbem ahTuiphum hi.
1940 kumin Zolai tan 4 ong hi. 1942 kumciang in Pi Ngai En tawh teeng hi. 1943ciangin Western Levy Lunglei ah khathum (3)sung training sin hi.
1944 December kha-in Levy pan tawp hi. Hih hunsungin tapasal Langh Sian Dongh nei hi.
-1945 kumteh 2nd Chin Rifle ah galkap tumin - 1947 kumteh sangsia ding in kila-in galkap pan tawp hi.
1948-1950 dong Private Sang Missionary te huhna tawh kiphuan in Sangsia semdingin akingen ahih mahbang in Sangsia hongsem hi.
- 1951 kumciang in Kawlpi ah Sumbuk sai leuleu hi.
1953 ciangin Insein Burmese Theology sangah Lai Siangtho Special in sin hi.
1954 kumteh Hakha ah Missionary R.G Johnson khutsung ah Z.B.C Bible School ah kum 4 sung 1957 dong kah hi.
- 1957 kum sang aman ciang in Mualbem pawlpi Upa te-in ana sep nading vaihawm sakin amah pen Kanpetlet ah Mission sem sak uh hi.
 1962-1966 dong Mualbem khuataw Gunpi ka ah anau Pu Ngul Khaw Thangtawh sumbuk sai-uh hi.
1966 in o,fukef;wef; ah lokho in om hi. Hun khatsung Pyin Khongyi (ysif;cHkBuD;)ah Pastor Hrin Cung Nung tawh omkhawm hi. Pyin Khongyi Baptist Church (P.B.C) pen ama phuh, ama piansak ahi hi. Hih Pawlpi panTaungyi ah mi 2 Lai Siangtho sang kahsak hi. Sunday School zong phuan hi.Hrang Mung Ordination ngah theih nading vaihawmpih in ngah tak pi hi. Hih pan in 55 rdkif akici na ah paisuk in inn nei hi.
1978 November kha-in Pakzaang azi atate 55 rdkif a inn ah paisuk hi. Hih laipan amakpa Sia Thawm Za Thang (JAT) Lawibual ah asem pen apmfbGm; a½S½Siftoif; min tawh Lai Siangtho sang kah ding deihsakna tawh zolsuk hi. Alem loh nading in amin tap pa (atuupa) Do Khaw Mang (Sia Tawng Za Nang tapa) cina gawpin sidektak ahih manin amaakpa Sia Thawn Za Nang paisuk thei lo hi.
- 1980 March 6 ni-in 55 rdkif ateen na mahpan in Leitung nusia in Pasian kiang ah ciah hi. Amah zong kum 2000 khit ciangin Dip. Th- Diploma of Theologyletmat  nung ngah kik hi.
Azi neihna : Pastor Ngin Khan Do + Pi Ngai En
( Azi pen a u Thawng Langh zi aluah suk hi. Tanei lo-in Pu Thawm Langh hong sihteh Pi Ngai En pen ateekten paammaih sa-in itlua uh ahih manin tangval ding akipan anau Ngin Khan Do tawh ateensak uh hi a, a u nu tawh kiteeng ahih ban ah nuta bang uh hi. Thu mang mahmah khat ahi hi.)
A tate : -
            1. Langh Sian Dongh  + Langh Sian Man      (AG)
            2. Ciang Za Niang       + Rev. Thawn Za Nang(Tuiphum)
            3. Niang Khaw Man   + Thuam Khen Kham (AG) - Tahan
            4. Ngin Za Tuang        + S/m Vung Do Zen   (AG) - Tedim

2.      Rev. Hau Go Kham
Pianna :
            Pa Lal Khua Pau leh Nu Ciin Lian Mante'tapa hi-a, 29.6.1954 in Tedim gam, Pakzaang khua-ah suak hi Suahpih sanggam numei  1 leh pasal 3 lakah a nihna ahi hi.
Suahpih sanggamte :
            1.  Nu Ning Go Mang  + (Pa Cin Khen Pau)
            2.  Rev. Hau Go Kham + Sianu Zam Ngaih Man (B.A Myanmar, P.A.T retired)
            3.  Pa Mang Khan En + Nu Luan Go Vung (Tapa 2 leh tanu 1 nei)
            4.  Pa Nang Khan Tung Nung + Sianu Ning Go Niang (Tanu 1 leh tapa 2 nei)

Innkuanpih neihna :
            Mualbem khua Pa Thang Khen Pau leh Nu Go Khua Luante' tanu Sianu Zam Ngaih Man tawh 4.7.1984 in kiteeng hi. Pasian in tapa 3 leh tanu 1 pia hi.
Pasian piak tate :
            1.  Tg. Pau Mun Mang            B.C.Sc
            2.  Tg. Thang Cin Mung          M.B:B.S
            3.  Tg. En Lian Cin                 B.Ed
            4.  Lia Man San Kim               B.Med Tech

Tapidaw suahna
            1965 kumin Tapidaw (ABM) ah innphiat uh hi. 1973 kum November 13 ni-in, Rev. Son Go (Kaptel Pawlpi kem) in Pa-Ta-Kha Siangtho min tawh tuiphum hi.

Pilna zonna
            Kumpi sang B.E.H.S Tedim ah Tan 10th ciang kah hi. Biakna lam panin B.Th ciang kah hi. Kumpi lam sangkahna ah Pakzaang S.P.S; Heilei S.P.S: Tuibual S.M.S sangte ah Sponsorte' omna ah kah kawikawi hi. Tan 9 leh Tan 10 ciangin Tedim ah kah kik hi.

Nasepna
            Kumpi lam tawh kizom nasepnate ah  anuai-a bangin nasem hi.
- 1977- 78, 1981-1984 Affliated Middle School ah Private Sia sem hi.
- 1981-1988 dong Term (2) sung Ohshuh Pyithuh Council ah Secretary sem hi. Biakna lamtawh kisai-in nasepna a nuai-a bang hi.
- 13.11.1973 Tui kiphum nipan kipanin Biakna la Pasian'hong itna la tampi phuak hi.
- 10.2.1975 A pianthak pan kipanin Gupkhiatna thu teci pangin ahun ngah sunsun teng tawh Khua (48) pha hi.
- 2002-2005 term khat, KVBA ah A.G.S II (Parttime) in sem hi.
- 2008-2010 term khat, SKVBA ah A.G.S II (Parttime) in sem hi.
- 2005 pan tuni ciang KVBC Formation Committee, KVBC Bible(KTC) Committee ah kihel hi.
- 2007-1010- 2011 tuni ciang UNICEF-KVBA ah Committee in kihel hi.
- 2001 kumpan tuni ciang Area Pastor sem hi.

Hunbit Pasian nasepnate:
            Lai Siangtho sang pan B.Th azawh phetin, Emmanuel Tuiphum Pawlpi (Kalaymyo) in Assistant Pastor in la pah hi. 1999 kum ciangin Church Pastor in koih uh hi. 2000 kum in Ordination ngah in, 2001 kum ciangin Area Pastor tawh thuahkhawm hi.




A bulphuh Lai Siangtho mun - I Tim. 2:4
            " Mi khempeuh in Gupna/ Hotkhiatna ngahin Thuman Thutak a theih nading"

                                                                                                                                                                                                                                         
E. PAKZAANG BAPTIST CHURCH AH PAWLPI SIA/ PASTOR SEMTE

1. Rev. Kham Khaw Zam
            Amah pen Pakzaang Tuiphum Pawlpi akem masa pen hunbit Sia -ahi hi. 1942 January 1 ni-in Langzaango khua ah suak hi. 1950 to 1990 hih kum sung teng in a khua-ah huhsia sem in Pawlpi zong khangto mahmah hi. Pasian hehpih natawh Pawlpi-in Lai Siangtho sang man sia hong neih tak teh huh sia pan ki tawl ngasak hi. Ahang in Pasian um in it a Pasian zah tak mahmah leh Ama mizat thugen siam khat ahih hang in Lai Siangtho sang kah na neilo ahih man hi.
            1991 June to 1992 February hih hunsung te-in, TBA-E&M vaihawm siamna tawh Sia nei nai lo Pakzaang Pawlpi-ah ACT in hong om hi. Tua sungin Pawlpi tawh ki-it mahmah uh ahih man in pawlpi kem hunbit sia ding in TBA-ah Upate in va ngen uh a, thu tampi nawngkai na-om mah tase leh Pawlpi-in it in, a deih luatna hang un 1992 March 1 pan kipan pawlpi kem hunbit sia (Church Pastor) hong sem hi. Tua hun sung in Pawlpi mite zong lawp thei mahmah a Pawlpi vanzat ding Bizu, tutphah ..... etc, cih te tampi a khamkhong in hongbawl sak hi.
            Pawlpi ah asep laitak mah in damloh hong kipan a, 1993 September 4 ni-in a nasep sakpa ih biak Pasian kiang ah ciahta hi.

2. Rev. Thawn Za Nang
            Pu Thang Hen Thang (Guite) leh Pi Ning En te tapa nih leh ta nu khat aneih sung pan Thawn Za Nang pen anau tumpen ahi hi. 1938 March khasung in Pakzaang khua ah suak hi. 1943 kum in Tapidaw suak uh a, 1945 kumteh apa uh Tuang Hen Thang in azi leh ata te thum nusia-in vantung Pasian kiangah ciahsan hi. 1953 April 17 ni-in Rev. Mang Kam in Pakzaang ah Tuiphum hi.
            Apa un anusiat ciangin anu-uh Pi Ning En pen Tapidaw suak masa Pu Vungh Ngo unumei ahih manin apute un itna, khualna tawh keemin a en uh ahi hi. A diakdiak in Thawn Za Nang bangpen apu Vungh Ngo pattah sa bekbek ahi hi.
            1948 kum in Mission sang, Zolai tan 4 sang hong omteh Pu Vungh Ngo-in Thawn Za Nang kah sakpah hi. Pasian hehpihna tawh Laikia ngei lo-in zoto suaka,1968 March kha-in High School Final, Tedim sang pan ong hi. Sangkah zomzo nawnlo in Suangzang ah Manglai sang Private tan 7 sangah siasem hi. 1958 June pan 1961 March dong Kum 3 sung sem hi. Tua hunsung in Mualbem pawlpi akem Rev. Hau Do in Insein Divinity School ah Lai Siangtho vasin in ci-in thapia zel hi. Sumneih loh pau lap in utngei lo hi. Ama ut pen Siavuan ahi hi. Siavuan neuH/A angah ding hina pi-in Pasian vaihawm na khat hiding hiven hong kipelh lek hi.
            1961 March  khabei pan Private sia tawlnga in Humalyn lamah sumbawl in zin hi. Tua laipan Mangkang  Tourist khatin hongzui-in mikhat kongsuah ding hi ci-in zol thapai in ut lo hi. A sumbawl tuahsia sawnsawn in khualam hong ciahkik in PAT qGJcefY siau-in ngah hi. 1965 kum ciangin ten tan kuantheih nading laihuan na omin ngahpah bilbel napi'n akhasum tawh kahsak lo-in Styphen (axmufyhHaMu;)bektawh kahsak hun tuak kha hi.A man ciangin 1966 Julykhapan kipan Dolluang ah State Primary School ah sempah hi. Azi tawh hihlai khua-a tuncil un thu lamdang atuah khak uh :-
            Amau zong atun uh nipi masa-in Biakinn ah ki-ap pah uh hi. Tua nipi Upa Sunday School laivuan nitawh kituak hi. A questions papers val lai ahih maninPastor Thang Za Pau in phipeuh un nasim loh uh hang! natheih uh om kha ding hi cini loh ahih manin aphi uh leh Sia Thawn Za Nang in Marks 100 ngah in, azi Ciang Za Niang in Marks 80 ngah hi. A khatna leh anihna hipah uh hi. Pastor pa-in apawlpi te lakah "Mi thaw thong hi ngawl tu hi, Comma khat zong khial ngawl hi"ci-in phat gawp hi.
            Sia khasum hongtun ciang Sia Thawn Za Nang laihdingpa Sia Son Thawng pen June kha ni(1) pan atawp in akikoihna hi-a, Sia Thawn Za Nang pen June 1 pan kipan in Kumpi-in akipsak na hi hi. Amah pen July 15 nipan laihilh kipan theipan ahih manin keisep lohpi sangkei ning ci-in kha(lang) aibek sangin Sia Son Thawng kha (1 leh alang) asang sak hi. Tuapen lam dang.sa mahmah uha, Lai Siangtho sangmansa, Pasian nasem sa khat hi ding hi, Tedim mi hibang ding baihlo hi ci-in muang mahmah uh hi. Pastor te tawh akibang in koih in hunzang (sermon) sak uh hi. A thugente thupisa in kikum tangtangh uh hi.
            Sia Thawn Za Nang in TBA gambup thusin napan pahtawina letsong laibuD.V.B.S bu khat angah ngei hi (Tuapen thusin nate laivuan akibawl  akhatna pan athumna ciang bek aki pia hi.) Laymen training thusin napan zong mat a sang ngahna letsong laibu khat mah angah ngei hi.
            Dolluang ah sangsia asep sungin Kuathum pawlpite ah aPastor te tawh kithuah in hunzang khawm zel hi. Tuaciang in, nidang a-utloh Lai Siangtho sang kahding hongut kik hi. Pawlpi mintawh kah dingin Mualbem pawlpi ah siau hi. Pawlpi in sumsik ding haksa hi ci-in lamsap ding Ks. 150/- vaihawm sak uh hi. Pawlpi siapa Rev. Hau Do in deihsak mahmah in amin puakpah a, Insein Divinity School ah kah hi ci-in Lungvak laibu sungah amin suak hi. Ahi zong amah kahloin a sangsia mah zom suak hi.
            1969 kumciang Primary Headmaster ngah in Falam gam Sial lum ah sem hi. Tua leh Methodist pawlpi upa Len Thuana (President) leh Khuang Bura(Secretary)te hongpai-in pawlpi in Lai Siangtho sang hong kahsak nuam ung ci-in cial uh hi. Amau pmcsKyfbawlpah ding : 1. Asang kahna abei khempeuh leh 2. Asangkah sungin azi atate pawlpi in tavuan la ding 3. Sang aman teh pawlpi in khasum azi atate tawh akhom piading, lo kho lo ding, meh ciin na huanbek bawlding, Methodist pawlpi sungbek mah ah semding, a innkuan un asep theihbang ciatun pawlpi sungah sem ding cih ahi hi. Sia Thawn Za Nang deihdan lian hinapi'n Tuiphum Pawlpi ahih loh manin thukim zolo leuleu hi.
            1972 kumteh State Primary School Pakzaang akhua tung leuleu hi. Tuasung in Mualbem pawlpi in asia pan tawpin, Pawlpi sia, pastor sem ding in4/3/1973 ni-in upa ahi theiteng pai uha, cial uh hi. "Tangval zizon dan hilo in, meingong papi zizon akizong akongdot uh hi"ci-uh hi. Ahang in Pawlpi siaRev. Hau Do in hong nusia khinta ahi hi. A ngaihsutna ah Pawlpi sia khasumKs.80/- khawng tawh ka tate  pilna guanzo kei ning cih ahi hi. Tua hi-a, a Lai Siangtho sangkah loh mah pauhlap in, "Khentat pah kei ni, Pasian' deihna lungngai lai ni " ci-in dawngkik hi. Amah pen JAT oifwef;0ifpmar;yGJajz khin aa tua husa a ngak na hi gige hi. Tua leh JAT oifwef; ngah takpi in Mandalay ah kum khat kah hi.
            1976 January in Falam ah JAT sem dingin a zi a tate tawh pai hi. Falam a om sungin Falam Lai Siangtho sang siapi Simon Pau Khan En in nitak sang phuanin tua lai-ah kumkhat vakah hi. Tua sung mahin Tan 10 phi kik a 1978 Marchkha-in A list tawh ong hi. June kha hong tuntoh teh Lawibual ah piang leuleu inkum 5  sung om hi. Tua pan Mualbem ah tungin Kum 11 leh ni 5 sem inService Pension a la hi. Mualbem a om sungin "donghu" sia dingin Pawlpi-in cial leuleu uh hi, a Pastor te uh kua mah om lo sang zom vive hi uh hi. A Pension lak ding  Mualbem Pawlpi-in na thei uh a, tua kumin Budget geelna-ah Full Time Pastor dingin zat sawm in geel pah uh hi, mipi mai-ah zong pulak uh hi. Sia Thawn Za Nang in Lai Siangtho sangkah loh mah a pauh lap zel ciangin "Hong sem phot phot in Nang ut na munah Pawlpi-in kongkah sak ding uh hi " cih dongin Pasian min tawh kizol uh hi. Tua khit nipi zawh ninga (Friday) ni-in a khua Paakzang ah a ciah leh hi thu teng na thei khin uh a, Pawlpi panmun len teng hong pai-in Lai Siangtho sangkah ding, Pawlpi sia sem dingin cial leuleu uh hi. "Inn gua hah lo, gamgua hah ding na hiam" Mualbem Pawlpi-in sia nei-lo hilo-in nang a behlapna hi cih, ei Pawlpi-in aneilo taktak ih hih lam na theih hi kici liang uh hi. Aman zong Mualbem Pawlpite cih a sang hi nailo hi. A tawpna-ah hong kiho thei uh hi.
            1993 June khabei kuanin amah sangsia Pension cing pan hi-a, tua khitteh(Tedim Theological College - TTC)Tuiphum sangin vufcH nawnlo, mai kumah hong kah vetin ci-ahih manin lungbuai uh a, tua leh E.B.C te neih Faith Baptist Bible College & Seminary in sanglai bilbel ahih manin kum 4 sung tawntung Topa'n gualzawhna ngah pih hi. Subject 60 val sin uh a Bachalor of Arts in Biblical Studies degree 1997 March khasungin Yangon pan a ngah hi. TBA in sia kipawlna (TSK) ah lut sak pahlo-in kum 2 et cik dingin koih uh hi. Ahi zongFalam nitak sang a kahnate a lah teh kum 2 sawt saklo uh hi. MBC pan Minister Identity Card No.3980 na tawh MC letmat a ngah hi. A (52)vei TBA khawmpi lawibual pan 26.3.2000 ni-in Ordained Pastor (Siampi za) angah hi. Mi 76 Tuiphum khin hi.
            Pasian hehpihna tawh a Pawlpi-in it mahmah uh ahih manin kum 76  bang ahih hang Pension ding phallo uh hi. Kum 20 sung bang Pawlpi tawh a ki thuahna-ah Pasian om pihna tawh paubanna bang mah tu ciangah ki zalo hi. Naupangneu pawlkhatte bangin Pasian sa uh hi. 1961 October 28 ni-in tan lang pan tan 4 ciang Pastor Ngin Khan Do (G.Nekngen) tanu tawh pum khat suak uh a, tapa 5 leh tanu 5 a neih lakah tapa 3 leh tanu 4 in tu ciang dampih uh hi.

3. Pastor Khai Khen Pau
            Pa Khai Kam Dal (Tawtak) len Nu Ngin Lam Cing (Khelkik) te sungpan piang tanu, tapa (8) lakpan a u pen hi a, 1975 December 30 ni-in, Pakzaang khua ah piang hi.

Suahpih sanggam teng
            1. Khai Khen Pau        (12/12/2005 in hong nusia)
            2. Vung Phong Mang + En Sian Sing
                        - Lian Suan Kim          - Nuam Ngaih Ciin
                        - Cing Lem Nuam       - Dal Kop Do
                        - Cing Nem Ciang
            3. Man Do Lun           (1998 in hong nusia)
            4. Zam Pian Lian
            5. Sing Muan Lian      (1989 in hong nusia)
            6. En Ton Cing            (1992 in hong nusia)
            7. Ngo Vaan Sung
            8. En Ngawh Vung     (1995 kum hong nusia)

            Tu-in pasal (2) leh numei (1) tawh nu leh pa dam khawm uh a, ki-it mahmah in Pasian zakta mahmah uh hi. Nidang in Lawki sungpan a khang khia uh hi a, 1988 kum tak ciangin Tapidaw a suak uh ahi hi.
- 1992 March, 1 ni-in Rev. Kam Ngin Pau in Tui na phum hi.
- 1981 kum pan sangkah kipan hi.
- 1997 June khateh Faith Baptist Bible College & Seminary (Tedim) ah kah in 2000 kum in buaih (B.R.E) degree kipia hi.
- 2001 kumpan kipan Pawlpi ah hunbit Pastor sem hi.
- 2004 kum Tedim Theological College in TBC gambup thu kimna tawh Tuiphum Pawlpi neih ahi lo (Theihpih loh sang) Mundang sangpan aman Pastor asemsate ading in Special Course kum (1) kah ding aki phot leh tua lai-ah kah leuleu hi. A khua-ah kumpi sangah Private sia kum (2) bang sem ngei hi.
- 2005 December, 12 ni-in a nu asepsak Tungnung bel ih biak Pasian kiang ah ciah ta hi. Amah pen gualhuai-in thu nuam mahmah a Pawlpi mite in mangngilh thei ding hi lo hi. La zong uh ahih manin Khangnote lasak pawi cih bang bawl pih thei zel a, kilawp mahmah hi.
           
4.Pastor Do Khaw Mang
            Rev. Thawn Za Nang leh Nu Ciang Za Niang te' tapa 3 lakah a laita pan ahi hi. 1978 March 3 ni in lawibual aa, apa kumpi nasep na ah suak hi.
            1998 kumin Tan 10 phiding Tuition kahin Pa Gin Dal (                   ) te inn sapin om hi. Nitak khat Pa Gin Dal in Gupkhiatna thugen pih hi. Tua pan in Pasian thu, Pasian hongitna hangin lungnopna khat hong ngah hi.
            1999 January kha bei lamin Evangelist S/m Maman te in Paakzang ah Crusade hong bawl hi. Tua lai-ah kihelin tawmvei zui ngei hi. 1999 Feb,1 ni-in Rev. Than Za Cin Tuiphum hi.
Sangkahna: -
            Kum 5 a phak-in, a Pa Sia Thawn Za Nang sangsia a sep na Lawibual pan Paakzang a piat tawh kituakin tan lang pan tan 4 ciang a khua-uh Paakzangah kah hi.
            Tan 5 pan tan 8 ciang Mualbem ah kah leuleu hi. A tan 8 kum Mualbem pan laivuan pi-ah a thumna ngah ngei hi. Ama adingin a ang tanpih mahmah khat hi. A nu (wwd,qk)laibu khat sang dingin Mualbem ah pai teuteu sam hi.
            1996 teh tan 9 Tedim t.x.u(1) ah kah hi. Tua kum bei kuan lamin a khau veng Heilei in Tan sawm sang ngah ahih manin tan 10 a kah 1997 teh Heilei ah hong kah hi. 1997 June kha ciangin a pa deihsakna tawh Tedim F.B.B.C& S ah Lai Siangtho sangkah hi. Hih kumin Tan 10 ong zolo-in sun sangkah nuam nawnlo-in a lawmte pawlkhat tawh Tuition kah uh hi. Tua tawh 1998 kum a pua pan tan 10 phi-in "B list" bek tawh ongzo pan hi. 1999 kumteh phi leuleu in "A list'' tawh ongta hi. Lai Siangtho sang zong kum 3 zoto ta -ahih manin kum khat om lai pen zomto suak vetin 2000 kumin man a 10 March 2001 ni-in a sang un a 6 vei buaih piakna  ah B.A.B.S degree Yangon ah kipia hi.
            2001 kum ciangin College ta0;oif tawh zomin 2003 ciang  nuamtak in gaulzo hi. 2004 kumciang in B.A (Geo) Degree, Certificate ngah hi. 2004 kum mah in India- Chennai (Madras) ah Lai Siangtho sang zom in M.Div course sinsak pah bilbel hi. 2006 ciangin M.Div buaih leh asang uh pan pahtawina namnihStewardship Award leh Best Outgoing Student Award laipite tawh cidam in hong tung kik hi. Tulaitak TTC ah nitak sang kah kik hi.

Nasep na :
            Tan 10 a-ong phet in Private sangsia akhua ah sempah hi. Manglai sang tan 5-7 Private in phuanuh a kum 3 bang siasem hi. Alawmte pawl khat tawhkhalsang - 2010 kumin phuan a, phattuamna tam mahmah napi Nuntak haksatna hang in zomzo nawn lo uh hi. Nitak sang (Night Study) zong phuanzel in "Meivak"haksatna hangin zom suak zolo leuleu hi.
            2000 kum a Lai Siangtho sang manpan pawlpi-in kizopna neipah hi. 2002-STBA Del. Pangsak ah Feb, 21-23 sung kinei-a, siazat theihpih ngetnaDelegates in MC ah puakto hi. 29, May 2002 Leilum MC pan STBA-MC in kisang hi. (Tuahun in thukhun khat oma, theihpih sang a hilo te pawlpi tawh kum 3 sang kithuah in paubaan na aom kei leh MC ah ki sang thei cih thukhun tungtawn in kisang hi.
            2001 kumpan hunbit sia (Pastor) in aki zang ahih hangin pawlpi leh innkuan haksatna hangin pawlpi phalna tawh Mizo gam ah 2003 kumdong singtangvak in ta0;oif phikawm hi. 2004-2006 sang zom leuleu ahih man in 2006pan kipan Pawlpi ah aki cian in a-om ahi hi.
            2008 May 16 ni-in Lamzaang khua Pa Thawn Khen Cin (Bawmkhai) leh Pi Lian Khaw Niang te tanu neupen Daw Cing Sian Huai tawh pumkhat suahna Rev. Nang Khen Khup in Pakzaang Baptist Church biakinn ah ngei-na om bang in sem hi.
            2012 kum-in A (11) veina STBA Siwai leh Tin Jubilee pawi Lam-zaang khua ah, 2013 kum-in A (12) veina STBA Siwai Zaangtui khuate ah gambup la kidemna ah Lapi dawng (2) amah phuah kizang hi. Tua hangin STBAYF in 2012 kum-in Ks. 5000, 2013 kum-in vanlengbel khap (6) tawh pahtawina pia uh hi.

Pianpih sanggamteng :-
            1. (En Lawh Nuam)
            2. En Sian Cing        + Kam Khan Pau(G. Nekngen) TAB
            3. Thang Sian Kham + Cing Noh Ni
            4. Nuam Khan Man + Cin Khan Zam
            5. En Zam Vung + Thang Ngo Cin   
            6. (Thang Suan Mung)
            7. Do Khaw Mang + Cing Sian Huai
            8. Niang Man Dim + Thang Sawm Cin
            9. (Dongh Cin Khual)
            10.Tuang Za Khai + Cing Sen Zen

5. Pastor Niang Khan Neu
            Pa Suan Khan Dal leh Nu Cing Khan Niang te sungpan piang tanu tapa (7)te lak pan a u pen ahi hi. 1989 March 23 ni-in Pakzaang khua-ah piang hi.
Suahpih sanggam te : -
            1. Niang Khan Neu + Hai Thawn
                - Dal Lamh Cin
                - Niang Sian Siam
            2. Lian Cin Khup
            3. Luan Man Khen Zen Kim + Thang Zo Mang
                - Thang Tawn Tung
            4. Thang Za Lian
            5. Niing Suan Pau
            6. Mang Ngaih Lian   
            7. Sing En Lian

            2011 May 27 ni-in Hung Bung khua Matupi Myone Pastor Hai Thawn tawh pumkhat suak in tapa (1) leh tanu (1) tawh tu laitak in om uh hi. Tu-in pawlpi tawh kizom nawn lo hi.

6. Sia tang a hong om ngeite
    ACT a hong om
            1. Lia Dim Suan Cing             - Teeklui          - 1988
            2. Tg. Khai Cin Kap                - Mualbem       - 1989
            3. Pr. Kham Khaw Zam          - Langzang      - 1991
            4. Lia Cing Lian Lun              - Lailui             - 1995
            5. Nang Khan Thawn              - (Lezang zong hong om ngei)
            6. Nang Lamh Thang              - Pyidawtha     - (CCOC pan)
            7. Pa Zam Khaw Langh          Pangsak (ama hanciamna tawh                                                                                     hongom)
            8David Sian Za Mung          - Laitui (STBA E&M makaih na tawh



G. PAKZAANG TUIPHUM PAWLPI BIAKINN THU

            1936 May 24 pan ki pan kum thum sung (1939) kumdong Biakinn neizo nailo-uh ahih manin Mualbem Biakinn ah Nipi ni sim mah in kikhawm den uh hi.

Mualbem ah kikhawm a paite : -
            1.  Pu Vungh Ngo                   2.  Pu Thawng Langh 
            3.  Pu Khai Khaw Dongh       4.  Pu Kham Zen
            5.  Pi Ngai En                          6.  Pi Kham Ngoih
            7.  Pu Kham Kam                   8.  Pi Ngiak Hau
                                                            9.  Pu Vungh Za Ngin

1. BIAKINN NEIH MASAK PEN
            Tapidaw pianzawh kum 3 cin-na 1939 kumthak ciang in Nipi ki khop nang Biakinn hong vaihawm uha Pu Lut Khaw Ngin' mun leh gam ahi, khua khung nung pen (Tu laitak a UPC te Biakinn'mun) ah Bi-inn Lam 4 in hong lam uh hi.
            1939 February 5 ni-in amasa pen Biakinn honna nei-uh hi. Tua hun sungin Tapidaw kibeh laplap a Inn kim cih phial ah Tapidaw tangsuak omto mai hi.

2. A (2) VEINA BIAKINN
            Hun khat teh Biakinn mun gamlato lua kisa-in Pu Lut Khaw Nginhuangmah ahi khuataw lam, lui leh lui ki tuahna ngeu zum (Tu laitak Pa Ngin Hau Thang'tenna mun) ah tuahsuk leuleu uh hi.
            1946 April 14 ni-in Biakinn thak a (2) veina, Biakinn honna nei leu leu uh hi. 1948 kum Mission sang hong ki phuatteh hih Tapidawte Biakinn hunsau pisung Sanginn in ki zang hi. Hih anih veina Biakinn zong Bi-inn mah ahi hi.

3. A (3) VEINA BIAKINN
            1952 May 22 ni-in Biakinn thak a thum veina ki hong leuleu hi. Hih Biakinn thak zong Bi-inn mah hi lai hi.
4. A (4) VEINA BIAKINN
            Tu-in ngaihsutna thak hongnei-uha, khua tung leh khua nuai kikal ah lamni kikawmna laizang pen ding cih ngaihsutna tawh hong vaihawm leu leu uh a,Sikkang lamding in ngelna hong nei uh hi.
            Amau deihna munpen Dawisep na mual hi a tua mual dilteng tozang uh hi. (Tu laitak a TABte Biakinn mun) Tua mun ah asikkang teng uh a koih uh leh huih-in len a khuataw lui Muizang kuamteng den-na khin hi. Luisung pan tawm in kipan kik veve uh hi.
            1960 kum in a (4) veina Biakinn sikkang hong khuh uh hi. Biakinn umman nailo-in huihpi in sawnpai leuleu in sing nangawn tampi kisia hi. Aki tangsam sing leh sikkang hong kaikhawm kik in tha hong san leuleu uh hi.

5. A (5) VEINA BIAKINN (Biakinn honna omlo)
            Hih a (5) veina Biakinn pen aman ding hita a, kongvang neu (jywif;ayguf) teng thuahding bek in akisap laitak 1983 April 14 nitak 7:00-8:00 (PM) hunsung in huihpi nasia takin hongnung leuleu a, hih a(5) veina Biakinn zong akhuamteng tankhin in na akimang thei ding Sikkang, Singte om nawn lo hi. Hih huihpi hangin khuasung ah Inn 7 zong kisia hi.

6. A (6) VEINA BIAKINN (Biakinn honna omlo)
            Tu-in ngaihsutna beita-in cihna ding ki theizo nawnlo-ahih manin TBA ah athu kipuak hi. TBA in kumkhat sung jzwfydkif; tawh TBA gam sungahSumdon khuan hongpia hi. Ahizongin hih hun sungin Natgual hong tungin kivak zolo a, kum hong beita hi. Vakkhuan kingahzo nawnlo hi.
            A hizongin jzwfydkif; hun beisapi mahzang in meltheih, maingapte kiang ah Makaite pai veve uh hi. Tedim khuapi sung mimal tung leh Kawlzang ah tawmkhat vak uha, kona, taina teng thuak in alam sap khom uh zong ngah zolo uh hi. 1983 April pan kum 2000 dong (kum 20) dek tak Biakinn neilo-in ki om a, Nu Cing Luan Niangte Inn kikawm in tua munah Biakpiak ki khopna kinei zel hi.
            A hizongin amau a-Inn uh a phal mahmah hangin Nophun, Dah hun ciangin lemthei lo ahih manin ahi thei bangin Sikkang sia, Singsiate buptuah gawp in a lang Bi- alang Sikkang in kilam hi. Nisa dal ciang hi a, guahzukteh  asungah Kawllukhu khuk kul hi. Tua pen a (6) veina Biakinn mah cih kul tamai hi.

7. A (7) VEINA BIAKINN
            Hihzah in haksatna, athuak uh hangin Pasian in aphuhsa Pawlpi nusia lo-in dinpih a thathak nguan veve hi. Hong vaihawm leuleu uh a, Lo gam sing aki zangthei ding anei peuhpeuh in pia lel uh hi. Inn sik sehtan zong kiseh a singpeek lam 2 tek ki hanciam hi. Suklui-ah Zuang siangat in kigiak a Pawl taangin singpek kinawn hi. Pasian huhna tawh          Biakinn pi Topa'n hong gualzawh pih hi.
            2004    ni-in A (1)Veina STBA YOUTH CONFERENCE ah Rev. Hau Za Cin (Zangtui) STBA Chaiman in honna nei hi.
Thubul phuh " Na khatna kisam lai hi." Luke 18:22

            Hih A (7) veina Biakinn adin zawh nading a kipiak khiatna aki lang phadiakte : -
Biakinn mun vai
            Ih Biakinn mun mahmah zong laih ni cih ngaihsutna hong om a, tua hun a Pastor Quater mualpang (tu laitak  Pa Nang Khan Ngote teenna mun) ah lam ding hoih kisa-in Ks. 20000/- (Tulsawm nih)amun kilei hi. Khamtal lakpi ahih manin Pawltang in ahi thei zahzah kuan in Biakinn mun kito a, kumkhat sung bang tawh kul phialding in haksatna-a om teh tulaitak a kilamna "Sanginn sak"ah ki tuahphei hi.
            Hih Biakinn kilamna munpen Upa Suan Khat Langh, Upa Suan Go Thang leh Upa Nang Khan Dalte in Pawlpi konlawh lo-in Pawlpi Biakinn munding in kipawl in alei uh hia, bangzah tawh kilei-uh cih zong pu lak lo-in Pawlpi apiak uh ahi hi.





No comments:
Write comments