Chin World Media ႏွင့္ Global Chin News (GCN) တို႑မွ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴ၏ ခ်င္းေတာင္ ၊ တာရြန္း (Tlaisun) အၾကီးအကဲ Pu Con Bik (ဆြန္ပက္) ထံတြင္ ႏိုင္ငံေရးခိုလံုမႈေလွ်ာက္ထားခဲ့သည့္အေၾကာင္း။ ယင္းမွာ ခ်င္းလူမ်ိဳးမဟုတ္ေသာ ျပင္ပတိုင္းရင္းသားလူမ်ိဳးအား ပထမဆံုး ခိုလံုခြင့္ေပးျခင္းျဖစ္ေၾကာင္းအား ေဖာ္ျပၾကသည္၊ ထို႑ျပင္ GCN မွေရႊဂ်ိဳးျဖဴမင္းသားသည္ ကုနး္ေဘာင္မင္းဆက္၏ ေနာက္ဆံုးဘုရင္ျဖစ္ေသာ သီေပါမင္း၏ ညီတစ္ဦးျဖစ္သည့္အေၾကာင္းအားလည္း ေဖာ္ျပထားျပီး။ ထိုအခ်က္အလက္အေပၚတြင္ ေထာက္ခံေသာ စာဖတ္သူမ်ား. တုန္႑ျပန္မႈ (Comments) မ်ားအားလည္း ေတြ႕ရသည္၊ ထိုအျပင္ ကြ်န္ေတာ္တို႕အေျခခံပညာေက်ာင္းသံုး သမိုင္းဘာသာရပ္စာအုပ္မ်ားတြင္လည္း ပါေတာ္မူျပီး ကိုလိုနီေခတ္ဦး နယ္ခ်ဲ႕ေတာ္လွန္ေရးမ်ားတြင္ ခ်င္းေတာင္နယ္မွ ၾကြန္ဘိခ္ႏွင့္ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴမင္းသားဟု ေဖာ္ျပခဲ့မႈမ်ားကိုလည္း ကြ်န္ေတာ္တို႔ မွတ္သားထားမိၾကေပမည္ ။ ထိုနည္းတူစြာ ခ်င္းသမိုင္းေရးရာႏွင့္ စပ္လ်ဥ္းေသာ အျခားစာအုပ္စာေပေပါင္းေျမာက္မ်ားစြာတြင္ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴ ၏ ခ်င္းေတာင္တြင္ ခိုလံုခြင့္ေလွ်ာက္ထားခဲ့မႈမ်ားအား ေဖာ္ျပခဲ့ၾကသည္၊ ထိုသိုအေရးၾကီးလွေသာ သမိုင္းအခ်က္အလက္မ်ားကို ရွာေဖြရန္ Chin World Media မွစီစဥ္ကာ ရွာေဖြေတြ႔ရွိခဲ့မႈမ်ားကို စာဖတ္သူမ်ားအား ေဝငွလိုပါသည္ ။ ဤေဆာင္းပါးတြင္ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴႏွင့္ အဂၤလိပ္တို႔ အေရွ႕ခ်င္းေတာင္အား တိုက္ခိုက္သိမ္းပိုက္ခဲ့ပံုမ်ားကို ေဖာ္ျပသြားပါမည္။
သုေတသနျပဳလုပ္ပံုႏွင့္ မွီျငမ္းျခင္း
ဤသုေတသနအားျပဳလုပ္ရန္အတြက္ The British Library/ School of Oriental ႏွင့္ African Studies (SOAS)စာၾကည့္တိုက္မ်ားသို႔ သြားေရာက္ခဲ့ပါသည္။ ေအာက္ပါသမိုင္းစာအုပ္စာတမ္းမ်ားကို ဖတ္ရူခဲ့သည္။( 1) The Chin Hills Volume 1 (A history of the people, our dealings with them, their customs,manners, and a Gazetteer of their country) by B. S Carey and H. N. Tuck ျဖစ္သည္၊ ယင္းစာအုပ္ကို ၁၈၉၆ ခုႏွစ္တြင္ ပံုႏွိပ္ထုတ္ေဝခဲ့ျခင္းျဖစ္ျပီး။ စာေရးသူမ်ားျဖစ္ေသာ Carey ႏွင့္ Tuck တို႕သည္ အဂၤလိပ္တို႕၏ ခ်င္းေတာင္သိမ္းတိုက္ပြဲမ်ားတြင္ စာေရးသူမ်ားကိုယ္တိုင္ ျဗိတိသွ်စစ္တပ္ႏွင့္အတူ ပါဝင္ခဲျပီး Assistance Commissioner ႏွင္႔ Political Officer မ်ားအျဖစ္ အမႈထမ္းခဲ့ၾကသူမ်ားျဖစ္ၾကသည္ ။ဤ ေဆာင္းပါးပါအေၾကာင္းအရာ အမ်ားစုကို ဤစာအုပ္မွ အထူးမွီျငမ္းထားပါသည္။ (2) A military report in Chin-Lushai Country by E. S Symes စာအုပ္အား ဖတ္ရူ႕ခဲ့ပါသည္။ ယင္းစာအုပ္သည္ ၁၈၉၃ ခုႏွစ္တြင္ ထုတ္ေဝခဲ့ေသာစာအုပ္ျဖစ္သည္။ ဤစာအုပ္မ်ားကို ကမၻာေက်ာ္ The British Library ၾကီးတြင္ စာေရးသူဖတ္ရူ႕ေနခဲ့ျပီး စာအုပ္မ်ားမွာ အင္မတန္ ေဟာင္းႏြမ္းလ်က္ရွိျပီျဖစ္သည္။ စာာကည့္တိုက္မွ တာဝန္ရွိသူတစ္ဦးသည္ စာေရးသူ. အနားတြင္ လံုျခံဳေရးအရာရွိတစ္ဦးကဲ့သို႕ မ်က္ေျခမျပတ္ေစာင့္ၾကည့္ကာ အေသအခ်ာ ႏုႏုရြရြ ကိုင္တြယ္ရန္ကိုလည္း ထပ္ခါတလဲလဲ သတိေပးေနခဲ့ေလသည္၊ ထို႕ျပင္ စာအုပ္ကိုလည္း မိတၱဴ ကူးယူျခင္းမ်ားအားလည္း ခြင့္မျပဳခဲ့ၾကေခ် ။ ထို႔ျပင္ ခ်င္းသမိုင္းအား သုေတသနျပဳကာ စာတမ္းထုတ္ေဝခဲ့ၾကေသာDr. Vum Son/ Thang Za Dalူ ႏွင့္ Dr. Lian HmungSakhong တို႔သည္လည္း Carey ႏွင့္ Tuck တို.၏ စာတမ္းကို အထူးမွီျငမ္းခဲ့ၾကသည္ကို ေတြ႕ရသည္။
The only Burmese captive release by the Tashon column and her gallant rescuer
အဂၤလိပ္ႏွင့္ ခ်င္းလူမ်ိဳးမ်ား ဆက္သြယ္ထိစပ္မႈ အေစာပိုင္းကာလ
ျဗိတိသွ်မ်ား အေရွ႑အိႏၵိယအား သိမ္းပိုက္ျပီးေနာက္ အေနာက္ခ်င္းျပည္ဟု သတ္မွတ္ေသာ Lushai Country (လက္ရွိအိႏၵိယႏိုင္ငံ) ႏွင့္ စတင္ဆက္သြယ္မိသည္။ သို႕ေသာ္ Lushai Country မွ အဂၤလိပ္ပိုင္နက္ပိုင္နက္အတြင္းသို႕ဝင္ေရာက္ကာ တိုက္ခိုက္ခံရမႈမ်ားေၾကာင့္ ျဗိတိသွ်တို႑မွ တိုက္ခိုက္ရန္ ဆံုးျဖတ္ခဲ့ျခင္း ျဖစ္သည္။ ျဗိတိသွ်တို. ပထမ စစ္ဆင္ေရး (Lushai Expedition) သည္ ၁၈၈၈-၁၈၈၉ တြင္ စတင္ခဲ့သည္ ။ ထိုစစ္ဆင္းေရးသည္ ေအာင္ျမင္ခဲ့Lushai ၾကီးအကဲမ်ားစြာမွ လက္နက္ခ်ခဲ့ၾကသည္။
အာဆမ္ႏွင့္ မဏိပူရတို႕သည္ ျဗိတိသွ်တို. လက္ေအာက္သို႔ ၁၈၂၆ တြင္ က်ေရာက္ခဲ့သည္။ အထက္ဗမာျပည္သည္လည္း ၁၈၈၅တြင္ျဗိတိသွ်တို႔ လက္ေအာက္သို႕ က်ေရာက္ခဲ့ျပီး ျဗိတိသွ်တို႕သည္ အေနာက္ဗမာႏိုင္ငံ၏ နယ္စပ္သို႕ ကေလးႏွင့္ ေယာေဒသ (ယခု မေကြးတိုင္းအေနာက္ပိုင္း) သို႕အေျခခ်ႏိုင္ခြင့္ ရရွိခဲ့သည္။
ယင္းကာလတြင္ ခ်င္းေတာင္ေျခတြင္ ရွိေသာ ဗမာေက်းရြာမ်ားသည္ ခ်င္းလူမ်ိဳးမ်ား. တိုက္ခိုက္မႈမ်ားကို ခံရျပီး။ သံု႑ပန္းမ်ားအားလည္း ခ်င္းေတာင္သို႕ ဖမ္းဆီးေခၚေဆာင္သြားမႈမ်ားကို ခံခဲ့ရျခင္းမ်ားျဖင့္ ၾကံဳေတြ႕ရလ်က္ရွိသည္။ ခ်င္းေတာင္မွ Sizang, Kamhau, Tlaisun, Zokhua ႏွင့္ Hakha တို႔သည္ အစဥ္အျမဲ ေျမျပန္႕ေဒသမ်ားသို႕သြားေရာက္ တိုက္ခိုက္ေလ့ရွိသည္ ။ ယင္းခ်င္းလူမ်ိဳးစုမ်ားအၾကားတြင္ တာရြန္းသည္ အင္အားအားအၾကီးဆံုးျဖစ္သည္။ Captain Raikes (British Deputy Commissionar of Upper Chindwin) သည္ ကေလးျမိဳ႕မွေန၍ Sukte, Kamhau, Sizang, Tlaisun ႏွင့္ Hakha ၾကီးအကဲမ်ားကို ဖိတ္စာမ်ားပို႔ကာ ခ်င္းလူမ်ိဳးမ်ား၏ တိုက္ခိုက္သိမ္းပိုက္မႈမ်ားႏွင့္ စပ္လ် ဥ္း၍ အဓိကေဆြးေႏြးခဲ့ၾကျပီး။ ထို႕ျပင္ ဖြံျဖိဳးတိုးတက္ေရးကိစၥရပ္မ်ားကိုပါ ထည့္သြင္းေဆြးေႏြးခဲ့သည္။
The Government Steamers Landing Troops Kalewa, on the Frontrier, for the chinland expeditions
ေတြ႕ဆံုစကားေျပာမႈမ်ားအျပီးတြင္ ျဗိတိသွ်တို႔သည္ စီးယင္းေဒသသို႕သြားသည့္ လမ္းအား စီးယင္းတို႕၏ သေဘာတူညီမႈမပါပဲ ေဖာက္လုပ္ခဲ့ျခင္းေၾကာင့္ စီးယင္းတို႔၏ တိုက္ခိုက္မႈမ်ားကို ခံခဲ့ရသည္။ တခ်ိန္တည္းတြင္ တာရြန္းအၾကီးအကဲ ပူးၾကြန္ဘိခ္သည္ ျဗိတိသွ်တိုႈ၏ ရည္ရြယ္ခ်က္မ်ားကို သံသယရွိယံုမွ်သာမက ေရႊဂ်ိ ဳ း ျဖဴ ၏ အၾကံေပးမႈေၾကာင့္ ျဗိတိသွ်တို႕အား တိုက္ခိုက္ရန္ ဆံုးျဖတ္ခဲ့သည္။
ေတြ႔ဆံုေဆြးေႏြးမႈမ်ား မျပဳလုပ္မီတြင္ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴသည္ ဗဟိုဗမာျပည္တြင္ ေတာ္လွန္ေရးတစ္ရပ္အား စတင္ခဲ့သည္။ Carey& Tuck စာအုပ္၏ စာမ်က္ႏွာ (၂၁) တြင္ “ ထိုအခ်ိန္ကာလတြင္ ေယာေဒသတြင္ေနထိုင္သူတစ္ဦးသည္ မင္းေသြးမင္းဆက္မဟုတ္ေသာ္လည္း သ႕ကိုယ္သူ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴမင္းသားဟု သတ္မွတ္သည။ သူသည္ အစတြင္ သရက္ျမိဳ႕၌တိုင္းရင္းကာကြယ္ေဆးထိုးသူ (Vaccinator) အျဖစ္ လုပ္ကိုင္ရင္း အေျခစိုက္ခဲ့သည္။သူသည္ ေတာ္လွန္ေရးတစ္ရပ္ကို ၁၈၈၇ ခုႏွစ္ေအာက္တိုဘာလတြင္ စတင္ဆင္ႏြဲျပီး ခ်င္းတြင္းေဒသမ်ား၊ ျမင္းျခံႏွင့္ ပုဂံခရိုင္တိုက္ပြဲမ်ားတြင္ ေအာင္ျမင္မႈမ်ား ရရွိခဲ့သည္။ Captain Beville ႏွင့္ Major Kenndyတို႕၏ ျပင္းထန္ေသာ တိုက္ခိုက္မႈမ်ားတြင္ ထိုျဗိတိသွ်စစ္ဗိုလ္ (၂) ဦးလည္း က်ဆံုးကာ မင္းသားတ၏ အေပါင္းအပါမ်ားလည္း ေသေၾကပ်က္စီးၾကျပီး ေယာေဒသသို႕ထြက္ေျပးခဲ့ၾကသည္။ ျဗိတိသွ်စစ္တပ္မ်ား ေယာနယ္အား ၁၈၈၇-၈၈ ကာလ ေဆာင္းတြင္းကာလတြင္ ဆက္လက္တိုက္ခိုက္သည့္အခါ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴသည္ ခ်င္းေတာင္သို႕ ဝင္ေရာက္ခိုလံုံခဲ့သည္ ” ဟု ေဖာ္ျပထားသည္။
Shelling a hostile village
ေရႊဂ်ိဳးျဖဴ အား တာရြန္းတို႕မွ ခိုလံုံခြင့္ေပးခဲ့ျပီး သူသည္ တာရြန္းနယ္တြင္ အေျခခ်ေနထိုင္ခဲ့သည္။အဆိုပါသတင္းၾကားလွ်င္ၾကားခ်င္း- မႏၱေလးသို႕ျဗိတိသွ်တို႕၏ အတင္းအက်ပ္ေစလြတ္ျခင္းခံရေသာ ကေလးေစာ္ဘြားေဟာင္းႏွင့္ အေပါင္းအပါမ်ားသည္ မႏၱေလးမွ ထြက္ေျပးလာၾကကာ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴတို႕ႏွင့္ ပူးေပါင္းခဲ့သည္။
၁၈၈၈ ၏ေမလ (၄) ႏွင့္ (၅) ရက္ေန႕မ်ားတြင္ တာရြန္းတာဝန္ရွိသူမ်ားသည္ ကေလးေစာ္ဘြားအား တာရြန္းမွ သယ္ေဆာင္လာကာ ဗမာျပည္ႏွင့္ ခ်င္းျပည္နယ္စပ္ျမိဳ႕၊ ကေလးျမိဳ႕မွ ေတာင္ဖက္သို႕ (၁၀) မိုက္အကြာတြင္ ရွိေသာ အင္ဒီ (Indin)သို႕ ျပန္လည္ပို႕ေဆာင္ခဲ့ၾကသည္။ ထိုေနရာတြင္ ကေလးေစာ္ဘြားမွ မိမိကိုယ္ကို ကယ္တင္သည့္အေနျဖင့္ ေတာ္လွန္ေရးတြင္ ပူးေပါင္းပါဝင္မည္ဟု ကတိျပဳခဲ့ျပီး သူ၏ေဒသသို႕ ျပန္လည္ဝင္ေရာက္ျပဳခဲ့သည္။
Political Officer recieving submission of Tashon Chiefs on the March
ထိုအခ်ိန္တြင္ ျဗိတိသွ်တို႕သည္ တာရြန္းအၾကီးအကဲ ပူးၾကြန္ဘိခ္အား ေရႊဂ်ိဳးျဖဴႏွင့္ အေပါင္းအပါတို႕အား ျဗိတိသွ်လက္သို႕ အပ္ႏွံရန္ ေျပာသည။ ထိုသို႕မေပးအပ္လွ်င္ တိုက္ခိုက္မည္ဟူေသာ ရာဇသံေပးသည္။
Carey & Tuck စာအုပ္၏ စာမ်က္ႏွာ (၂၆) တြင္ “ ျဗိတိသွ်တို႕သည္ တာရြန္းႏွင့္ စီးယင္းတို႕၏ ေတာင္ေအာက္သို႕ဆင္းလာကာ လာေရာက္သတ္ျဖတ္ျခင္း၊ တိုက္ခိုက္ျခင္းမ်ားႏွင့္ တာရြန္းလက္ေအာက္ခံ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴတို႕၏ ပုန္ကန္လွဳပ္ရွားမႈမ်ားေၾကာင့္ ထိုအခ်ိန္တြင္ ျဗိတိသွ်တို႕သည္ ခ်င္းေတာင္အား တိုက္ခိုက္ရန္ စဥ္းစားၾကျခင္းျဖစ္သည္ ”ဟု ေဖာ္ျပသည္။ျဗိတိသွ်တို႔သည္ နယ္ပယ္ခ်ဲ့ထြင္ရန္အတြက္ အဓိက မဟုတ္ပဲ သူတို႔၏ ပိုင္ဆိုင္မႈမ်ားကို ကာကြယ္ထိန္းသိမ္းျခင္းအတြက္ ခ်င္းေတာင္ေဒသကို ျပန္လည္တိုက္ခိုက္ျခင္းျဖစ္သည္။
Officers of the Tashon Expedition
ဒုတိယ စစ္ဆင္ေရး (၁၈၈၈-၁၈၈၉)
၁၈၈၈ စက္တင္ဘာလတြင္ ျဗိတိသွ် စစ္တပ္တို႕ ကေလးဝတြင္ ဆိုက္ေရာက္ခဲ့သည္။ သူတို႕သည္ စီးယင္းတို႕အား အျပတ္အသတ္ ႏွိမ္ႏွင္းရန္ ပထမဦးစြာ ၾကိဳးပမ္းလိုျပီး၊ ယင္းေနာက္တြင္ တာရြန္းတို႕အား ျခိမ္းေျခာက္ျပီး ေရႊဂ်ိဳးျဖဴ တို႕အား ျဗိတိသွ်တို႕ထံသို႕ အပ္ႏွင္းရန္ ရည္ရြယ္သည္ဟု စာမ်က္ႏွာ (၂၆) တြင္ ေဖာ္ျပခဲ့သည္ ။ စစ္ဆင္းေရးစတင္သည့္အခါတြင္ တာရြန္းႏွင့္ စီးယင္းတို႕သည္ ေတာင့္တင္းေသာ တပ္ဖြဲ႔မ်ားျဖင့္ ေနရာအႏွံမွ ျဗိတိသွ်တပ္အား ထိုးစစ္ဆင္ခဲ့သည။ဒီဇင္ဘာ (၁၀) ရက္ေန႕ နံနက္ (၄) နာရီတြင္ တာရြန္းသည္ ေတာင့္တင္းေသာ တပ္ဖြဲ႕မ်ားျဖင့္ ေတာင္ေအာက္သို႕ဆင္းကာ စီေဟာင္။ ေက်ာ္ရြာႏွင့္ ကြန္းဒိုးတို႕အား တိုက္ခိုက္ခဲ့သည္။ သို႕ေသာ္ ျဗိတိသွ်တို႕မွ တြန္းလွဲခုခံႏိုင္ခဲ့သည္ဟု ေဖာ္ျပထားသည္။ တိုက္ခိုက္မႈပံုစံမွာ ျဗိတိသွ်ႏွင့္ စီးယင္းတို႕စီးယင္းေဒသတြင္ တိုက္ခိုက္ေနစဥ္ ၌တာရြန္းတို႔သည္ ျဗိတိသွ်တို႕၏ ရြာမ်ားႏွင့္ စခန္းမ်ားကို အေနာက္ဘက္မွ ပတ္ဝင္ကာ အလစ္ဝင္တိုက္ခဲ့သည္ ။
ျဗိတိသွ်တို႕သည္ ထိုအခ်ိန္တြင္ ခ်င္းလူမ်ိဳးတို႕၏ တိုက္ခိုက္မႈစြမ္းရည္အား အသိအမွတ္ျပဳခဲ့ၾကျပီး- “ကြ်န္ေတာ္တို႕ တက့္ျပီး စစ္ဆင္ေနခ်ိန္တြင္ ခ်င္းတို႔သည္ ေျမျပန္႕သို႕ ဆင္းလာကာ ရွမ္းရြာမ်ားႏွင့္ ကြ်န္ေတာ္တို႕ (ျဗိတိသွ်) တို႕၏ စခန္းမ်ားကို လာေရာက္တိုက္ခိုက္ပံုကို ၾကည့္ျခင္းအားျဖင့္ သူတို႕သည္ တိုက္ခိုက္ေရးစြမ္းရည္ရွိသည္မွာ ထင္ရွားလွေပသည။” ဟု စာမ်က္ႏွာ ၂၇ တြင္ေဖာ္ျပထားသည္။
Officers inspecting guns
စစ္ပြဲမ်ား ဆက္လက္ျဖစ္ပြားလ်က္ရွိျပီး၊ျဗိတိသွ်တို႕၏ လက္နက္အင္အား ေတာင့္တင္းေကာင္းမြန္မႈေၾကာင့္ စီးယင္းရြာမ်ား ၊ Sakhingling ႏွင့္ Thuklai ရြာမ်ားအား ဖ်က္စီးႏိုင္ခဲ့ျပီး။ ဆက္လက္၍ကမ္ေဟာင္မ်ားႏွင့္ တိုက္ခိုက္ခဲ့သည္။ စီးယင္းမ်ားႏွင့္Khuasak တို႔သည္ လက္နက္မခ်ၾကဘဲ ၊ ရြာမ်ားကို စြန႕ျပစ္ကာ အားလံုးေတာထဲတြင္ စခန္းခ်ျပီး ဆက္လက္၍ ရြပ္ရြပ္ခြ်ံခြ်ံ တိုက္ခိုက္ခဲ့ၾကသည္ ။ျဗိတိသွ်တို႕သည္ Forth White စခန္းကို Thuklai တြင္ တည္ေဆာက္ခဲ့သည္။ ဤသို႕စီးယင္းမ်ားအား ေလာေလာဆယ္ အႏိုင္ရရွိခဲ႕ျပီး Major Raikes သည္ တာရြန္းတို႕ႏွင့္ ေစ့စပ္ေဆြးေႏြးေရးကို ထပ္မံတံခါးဖြင့္ခဲ့သည္။ ထိုအခ်ိန္တြင္ တာရြန္းအၾကီးအကဲ (၅) ဦးအနက္ တစ္ဦးျဖစ္ေသာ Bawi Hmaung ေရာက္ရွိလာခဲ့ျပီးေဆြးေႏြးမႈမ်ားတြင္ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴႏွင့္ အေပါင္းအပါအား အပ္ႏွံရန္ကိုမူ အစဥ္တစိုက္ ျငင္းဆိုခဲ့သည္။
Fort White (Thuklai)
တတိယ စစ္ဆင္ေရး (၁၈၈၉-၁၈၉၀)
Thuklai ေဒသအနီးတဝိုက္ရွိ မ်ိဳးႏြယ္စုမ်ားသည္ ျဗိတိသွ်မ်ားကို ဆက္လက္တိုက္ခိုက္ခဲ့သည္။ တာရြန္းတို႕သည္လည္း ေရႊဂ်ိဳးျဖဴအပါအဝင္ အျခား ဗမာဒုကၡသည္မ်ားကို ဆက္လက္လက္ခံခဲ့သည္။ ခိုလံုံခြင့္ေပးခဲ့သည္။ထိုသို႕ေသာ ဆက္လက္တိုက္ခိုက္မႈမ်ားႏွင့္ ခိုလံုံခြင့္ေပးေနမႈမ်ားေၾကာင့္ ျဗိတိသွ်တို႕သည္ ခ်င္းေတာင္ကို မတိုက္လွ်င္ ထိုသို႕ေသာ ျပ၏နာမ်ားဆက္လက္ျဖစ္ပြားေနမႈကို မလိုလားေတာ့ျခင္းေၾကာင့္ သူတို႕၏ အာဏာစက္ေအာက္တြင္ သြတ္သြင္းရန္ ဆံုးျဖတ္ခဲ့သည္။
ျဗိတိသွ်တို႕သည္ စစ္တပ္အင္အား (၁၂၀ဝ) ႏွင့္အတူ တာရြန္းသို႕ စစ္ေၾကာင္း ႏွစ္ေၾကာင္း (ေျမာက္ပိုင္းႏွင့္ေတာင္ပိုင္း) ျဖင့္ ခ်ီတက္လာခဲ့ၾကသည္။ ေျမာက္ပိုင္းတပ္ဖြဲ႕၏ အမွတ္မွာ- (၁၆၂၂) ျဖစ္ျပီး၊ ေတာင္ပိုင္းတပ္ဖြဲ႕၏ အမွတ္မွာ- (၁၈၆၉) ျဖစ္သည။ ေျမာက္ပိုင္းစစ္ေၾကာင္းမွာForth White မွ တာရြန္းသို႕ခ်ီတက္ရန္ ျဖစ္သည။ အျခားစစ္ေၾကာင္းမွာ ခ်စ္တေကာင္းမွလာေသာ တပ္ဖြဲ႔ႏွင့္ ဂန္႕ေဂါမွ တက္လာေသာ တပ္ဖြဲ႕သည္ ဟားခါး၌ ေတြ႕ဆံုကာ တာရြန္းသို႕ ခ်ီတက္ရန္ျဖစ္သည္။
Entrance to a Tashon village
တာရြန္းသို႕ မခ်ီတက္မီ ေျမာက္ပိုင္းတပ္ဖြဲ႕သည္ ႏိုဝင္ဘာလတြင္ ဆီးယင္းနယ္မ်ား တိုက္ခိုက္ခဲ့သည။သို႕ေသာ္လည္း စီးယင္းမ်ား၏ရြပ္ရြပ္ခြ်ံခြ်ံခုခံျခင္းေၾကာင့္ မႏိုင္ခဲ့ေပ။ ထို႕ေနာက္ ျဗိတု႕သည္ တာရြန္းနယ္သို႕သာ ဦးတည္တိုက္ခိုက္ရန္ ဆံုးျဖတ္ခဲ့သည္။ အဘယ္ေၾကာင့္ဆိုေသာ္ အကယ္၍တာရြန္းမ်ားမွ မတိုက္ခိုက္လွ်င္ စီးယင္းမ်ားမွ တစ္ဦးတည္းဆက္လက္တိုက္ပြဲဝင္မည္မဟုတ္ဟု သတင္းရရွိျခင္းေၾကာင့္ ျဖစ္သည္။ ထို႕ေနာက္ ခ်စ္တေကာင္းမွ ျဗိတိသွ်တပ္မ်ားႏွင့္ ေတာင္ပိုင္းတပ္ဖြဲ႕မ်ားသည္ Mang kheng ရြာအား ျဖတ္ကာ တာရြန္းသ႕ ဦးတည္လာခဲ့ၾကသည္။ ထို႕ေနာက္ တာရြန္းမွ (၂) ဖာလံုအကြာတြင္ စခန္းခ်ခဲ့ၾကသည္။ထို႕ေနာက္ ျဗိတိသွ်ဗိုလ္ခ်ဳပ္ၾကီးသည္ မတ္လ (၁၁) ရက္၊ ၁၈၉၀ ေန႕တြင္ တာရြန္းအၾကီးအကဲမ်ားအား စုရံုးေစျပီး လက္နက္ခ်ရန္အတြက္ ေျပာခဲ့သည္။
ျဗိတိသွ်ဗိုလ္ခ်ဳပ္ၾကီးမွ တာရြန္းတို႑အား ရူပီးေငြ (၁၀ဝ၀ဝ)၊ တစ္ႏွစ္လွ်င္ ဆင္စြယ္ (၂) ခု၊ ပိုးထည္ (၁၀) ထည္ ေပးေဆာင္ရန္အပါအဝင္ ဒဏ္တပ္ျခင္းအား ေျပာဆိုခဲ့သည္။သို႕ေသာ္ ခ်င္းအၾကီးအကဲမ်ားသည္ ယဥ္ေက်းစြာ ျငင္းဆိုခဲ့သည္။ ထိုအခ်ိန္တြင္ တာရြန္းတို႕သည္ အဂၤလိပ္တို႕ႏွင့္ တိုက္ခိုက္ရန္အတြက္ ဘန္ကာမ်ား၊ ဓါး၊လွံ အပါအဝင္ လက္နက္ခဲယမ္းမီးေက်ာက္မ်ားကို ျပင္ဆင္ျပီးျဖစ္သည္။ တာရြန္းရြာတြင္ လက္နက္တပ္ဆင္ထားေသာ ခ်င္းစစ္သား (၃၀ဝ၀) စုရံုံုးေရာက္ရွိျပီးျဖစ္သည။ ယင္းမွာ- တာရြန္းရြာတစ္ခုတည္းမွသာလွ်င္မဟုတ္ပဲ Hualngo, Zahau, Sizang,Khuangli, Sokte ႏွင့္အျခားရြာမ်ားမွလည္း ျဖစ္သည္။
Column Halted Previous to Final Advance on Falam, The Tashon Capital
ထိုသို႑ျငင္းဆိုျခင္းေၾကာင့္ ျဗိတိသွ်တို႕သည္ F0rth White တြင္ အေျခစိုက္လ်က္ရွိေသာ ေျမာက္ပိုင္းတပ္ဖြဲ႑အား ခ်ီတက္လာေစျပီး ယင္းတပ္ဖြဲ႕သည္ Parte ရြာတြင္ စခန္းခ်ခဲ့သည္၊ ထိုအခ်ိန္တြင္လည္း ခ်င္းလူမ်ိဳးမ်ားသည္ တာရြန္းအၾကီးအကဲမ်ား. အမိန္႕ကိုသာ ေစာင့္စာျပီး ျဗိတိသွ်တို႕အား တိုက္ခိုက္ရန္ အသင့္အေနအထားျဖင့္ ရွိေနခဲ့ၾကသည္၊ ထို႕ေနာက္ ေျမာက္ပိုင္းတပ္ဖြဲ႕သည္ Parte မွ တာရြန္းသို႕ခ်ီတက္လာျပီး ျဗိတိသွ်တို႕မွ စစ္ေလ်ာ္ေၾကးေတာင္းဆိုမႈအားလည္း ျပန္လည္ေလ်ာ့ေပါ့ကာ တင္ျပခဲ့သည္။
ျဗိတိသွ်တို႕သည္ တာရြန္းတို႕၏ ၾသဇာ အာဏာအား နားလည္သေဘာေပါက္ျခင္းကို စာအုပ၏ စာမ်က္ႏွာ (၃၉) တြင္ “ အဲဒီအခ်ိန္မွာ ခ်င္းျပည္မွာ တာရြန္းတို႕ရဲ႕ အေရးပါမႈ ၾသဇာအာဏာဟာ ေပၚလြင္လွသည္။ မဏိိပူရကေန ဟားခါး၊ ဗမာျပည္ကေန Lushaiအထိ တာရြန္းတို႕အား ဗဟိုျပဳကာ အမည္ခံ မဟာမိတ္ (Nominal Allegiance) ဖြဲ႑စည္းခဲ့ၾက သည္။ ထို႕အျပင္ တာရြန္းတို႕သည္ မ်က္ႏွာျဖဴမ်ားကို မိမိတို႔ထက္ အင္အားၾကီးမားသူဟု အသိအမွတ္ျပဳျပီး လက္နက္ခ်ခဲ့လွ်င္ သူတို႕၏ အခြင့္အေရးမ်ားကို ဆံုးရံူးမည္ကို ေၾကာက္သည္သာမက တာရြန္းတို႕၏. ဂုဏ္သိကၡာ အရွိန္အဝါအား အျခားခ်င္းလူမ်ိဳးမ်ားအၾကားတြင္ မ်က္ႏွာငယ္မည္ကိုလည္း စိုးရိမ္ခဲ့ၾကသည္ ”ဟု ေဖာ္ျပထားသည။ထို႕ေၾကာင့္ တာရြန္းတို႔မွ ျဗိတိသွ်တို၏ကအား တိုက္ခိုက္ရန္ ျပင္ဆင္ခဲ့ျခင္းကိုGeneral Symons သည္ နားလည္ခဲ့သည္။ တာရြန္းတို႕၏ လက္နက္ခ်ျခင္းသည္ ခ်င္းေတာင္တစ္ခုလံုးအတြက္ အေရးပါသည္ကို နားလည္သေဘာေပါက္ေသာေၾကာင့္ လက္နက္ခ်ျခင္းႏွင့္စပ္လ်ဥ္း၍လည္း စစ္ေလ်ာ္ေၾကးမ်ားကို ေလ်ာ့ေပါ့ျခင္းေၾကာင့္ တာရြန္းတို႕မွ လက္နက္ခ်ခဲ့ၾကသည္။ ျဗိတိသွ်တို႕၏ စစ္ေလ်ာ္ေၾကး ျပန္လည္ျပင္ဆင္မႈမွာ- ရူပီးေငြ (၂၀ဝ)၊ ဆိတ္ (၁၆) ေကာင္၊ကြ်ဲႏွင့္ ႏြား (၇၀) ေကာင္ႏွင့္ ဆင္စြယ္ (၁) ေခ်ာင္းတို႕ ျဖစ္သည။ ထို႕ေနာက္ စီးယင္းတို႕သည္လည္း ဧျပီလ (၂) ရက္၊ ၁၈၉၀ တြင္ လက္နက္ခ်ခဲ့ၾကသည္။သို႕ေသာ္ တာရြန္းတို႕သည္ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴႏွင့္ အေပါင္းအပါမ်ားကို အဂၤလိပ္တို႕လက္သို႕ အပ္ႏွံရန္ကိုမူ ျငင္းဆန္ခၾကသည္။
Burmese captives released from the Chins
Careuy & Tuck စာအုပ္၏ စာမ်က္ႏွာ (၁၀၈) တြင္- “ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴ၏ လက္ေထာက္ျဖစ္ေသာ Thegyi အား ျဗိတိသွ်တို႕မွ ဒဏ္မခတ္ေတာ့ဘ Political Officer အျဖစ္ ထမ္းေဆာင္ေစခဲ့သည္။ သူႏွင့္ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴတို႕အား တာရြန္းတို႕မွ အဂၤလိပ္ထံသို႕ အပ္ႏွံရန္ ျငင္းဆန္ခဲ့ၾကသူမ်ားျဖစ္သည္။ သို႕ေသာ္ သူ၏ ဆရာ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴမွာမူ ဗမာျပည္အတြင္းသို႕ ျပန္လည္ ထြက္ေျပးဝင္ေရာက္သြားခဲ့ျပီး အဖမ္းခံရကာ ၁၈၉၁ တြင္ ၾကိဳးဆြဲခ် အသတ္ခံရသည္” ဟု ေဖာ္ျပထားသည္။
နိဂံုးခ်ဳပ္ သံုးသပ္ခ်က္
ေရႊဂ်ိဳးျဖဴမင္းသား ခ်င္းေတာင္ တာရြန္းနယ္တြင္ ဒုကၡသည္အျဖစ္ ခံယူခဲ့သည္မွာ မည္သူမွ် မျငင္းႏိုင္ေပ။
Careuy & Tuck ႏွင့္ E S Symesတို႕၏ စာအုပ္မ်ားတြင္လည္း သူ. အမည္မ်ားျဖင့္ ဖံုးလြမ္းခဲ့သည။
မည္သို႕မည္ပံု သူအဖမ္းခံရသည္ကို စာမ်က္ႏွာ (၁၀၈) တြင္ မရွင္းလင္းေသာ္လည္း Hualngo Literature and Culture Association (HLCA) မွ ထုတ္ေဝေသာ “Zo Fate Chanchin” တြင္ သူသည္ ကုန္းေဘာင္မင္းဆက္၏ ဘူမိနက္သန္ျဖစ္ေသာ ေရႊဘိုသို႕ထြက္ခြာသြားခဲ့ျပီး။ ေနာက္တစ္ၾကိမ္ ေတာ္လွန္ေရးစတင္ရန္ ျပင္ဆင္ၾကိဳးပမ္းစဥ္တြင္ ဖမ္းဆီးျခင္းခံခဲ့ရသည္ဟု ေဖာ္ျပသည္။
သူသည္ သီေပါမင္း၏ ညီအကိုတစ္ဦးဟု ေဖာ္ျပေနမႈမ်ားမွာ မွားယြင္းေၾကာင္းကိုလည္း ေထာက္ျပလိုပါသည။
Careuy & Tuck တို႕၏ စာအုပ္တြင္လည္း သူသည္ ကုန္းေဘာင္မင္းဆက္ႏွင့္ ရင္းႏွီးဆက္ႏြယ္မႈမရွိေၾကာင္းအားလည္း ရွင္းလင္းစြာ ေထာက္ျပၾကသည္။ ထိုေခတ္အခါ လူထု၏ မင္းေလာင္းေမွ်ာ္ စိတ္ဓါတ္ႏွင့္ မင္းသားတစ္ေယာက္အျဖစ္ လွဳပ္ရွားျခင္းျဖင့္ ပိုမိုထိေရာက္မည္ဟူေသာ ရည္ရြယ္ခ်က္ျဖင့္သာ အသံုးျပဳခဲ့ျခင္းျဖစ္သည္။ ထို႑ျပင္ Zo History ေရးသားသူ Dr.Vum Son မွလည္း သူ၏စာအုပ္တြင္ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴအား မင္းသားတု (ဝါ) လူလိမ္မင္းသား (A Pseudo Prince) ဟုေဖာ္ျပခဲ့သည္။
ထို႑ျပင္ သူသည္ သီေပါမင္း. ညီအမွန္တကယ္ျဖစ္မည္ဆိုလွ်င္ သီေပါဘုရင္း. ရာဇပလ†င္အတြက္ ျဖစ္ပြားခဲ့ေသာ မႏႊ်ေလးနန္းတြင္းေသြးေခ်ာင္းစီးမ_တြင္ လြတ္ေျမာက္မည္မဟုတ္ေပ၊ ထိုနန္းတြင္းေသြးေခ်ာင္းစီးမ_}ကီးသည္ ၁၈၇၈ တြင္ျဖစ္ပြားခဲ့+ပီး သီေပါ။ ဘုရင္ျဖစ္ရန္အတြက္ ေႏွာင့္ယွက္ႏိုင္သူဟု ယူဆရသူမ်ားအားလံုးအား ဦးတည္ကာ ျဖစ္ပြားခဲ့ေသာ ေသြးေခ်ာင္းစီးမ_ျဖစ္သည္၊
ထို႕ျပင္ သူသည္ သီေပါမင္း၏အမွန္တကယ္ညီျဖစ္ခဲ့မည္ဆိုလွ်င္ မင္းတုန္းမင္း၏ သားတစ္ဦးျဖစ္ရမည္ျဖစ္ေသာ္လည္း ေအာက္ပါလင့္ခ္ရွိ မင္းတုန္းမင္း၏ သား/သမီး (၁၁၀) ဦးစာရင္းတြင္ ေရႊဂ်ိဳးျဖဴ၏ အမည္ကို မေတြ႕ရေပ။http://www.royalark.net/Burma/konbau16.htm
သို႕ေသာ္ သူသည္ ျဗိတိသွ်နယ္ခ်ဲ႕တို႕ကို ဆန္႕က်င္ခဲ့ေသာ ေတာ္လွန္ေရးသမားစစ္စစ္ျဖစ္သည္ ။ သူ၏ေတာ္လွန္ေရးကို ဗမာျပည္တြင္ အစျပဳခဲ့ျပီး ဗမာျပည္ နယ္ခ်ဲ႕လက္ေအာက္က်ေရာက္သည့္အခ်ိန္တြင္ ခ်င္းေတာင္သို႕ ထြက္ေျပးခဲ့ျခင္းျဖစ္သည္ ။ သူ၏အေတြးအေခၚ၊ အယူအဆမ်ားသည္ တာရြန္းတို႕၏နယ္ခ်ဲ႕ဆန္႕က်င္ေရးတိုက္ပြဲမ်ားတြင္ အေရးၾကီးေသာ အခန္းက႑ ပါဝင္ခဲ့မည္မွာ အေသအခ်ာျဖစ္သည္။ ထ႕ိုျပင္ တာရြန္းတို႕ ျဗိတိသွ်နယ္ခ်ဲ႔တို႕ထံ အညံ့ခံသည့္အခါတြင္လည္း သူ႕အား ျဗိတိသွ်တို႕ထံသို႕ မလြဲအပ္ခဲ့ေပ ။ ဤႊသည္မွာလည္း ခ်င္းလူမ်ိဳးတို႕၏သစၥာရွိမႈ ျပယုဥ္တန္ဖိုးတစ္ခုပင္ ျဖစ္ေပသည္။
မွတ္ခ်က္။ ။ေဆာင္းပါးပါ ဓါတ္ပံုမ်ားသည္ The London Stereoscopic & Photographic Company မွ ထုတ္ေဝေသာ The Image of War, Service on the Chin Hills စာအုပ္မွ ဓါတ္ပံုမ်ားျဖစ္သည္။
(စာေရးသူ Salai Van Cung Lianသည္ University of Nottingham မွ B.Sc (Civil Engeering) ျဖင့္ ေက်ာင္းျပီးကာ။ အဂၤလန္ႏိုင္ငံရွိCH2M Hill တြင္ Graduate အင္ဂ်င္နီယာအျဖစ္ အသက္ေမြးဝမ္းေၾကာင္းလ်က္ရွိသည္။
ShweGyuPhyu Prince & British Annexation of Chin Hills
Introduction
Chinworld and Global Chin News (GCN) have recently published a short story about ShweGyoPhyu Prince was given political asylum by Tlaisun chief Con Bik, thus he was the first foreigner to be given asylum in Chinland. The GCNseven claimed that he was the brother of Burmese King Thibaw and this idea was also supported in several internet comments. When it was published many people asked itsauthenticity, references and the reason he took refuge in Chin Hills. This is a very important historical fact,therefore,Chinworldmedia conducts research to share to you. This will include ShweGyuPhyu prince and a brief history of the British annexation of Chin Hills, especially Eastern Chin State.
Research
In order to do this, I visited The British Library and School of Oriential and African Studies (SOAS) Libraries. On the way, I came across the following books1) The Chin Hills Volume 1 (A history of the people, our dealings with them, their customs, manners, and a Gazetteer of their country) by B. S Carey and H. N. Tuck published in 1896. Carey and Tuck were the assistance commissioner and political officer in Chin Hills during the invasions. They were the first to bring the Chin under the system of British administration. I will quote mostly from this book. 2) A military report in Chin-Lushai Country by E. S Symes published 1893.When it was delivered to me in the British Library, thebook was in a very bad state, the covers no longer bind or hold the book and was tied with a piece of shoe lace. I was constantly reminded to be careful, I was not allowed to make copy as they thought I might mishandle and destroy it.This article will be written in the point of view of the above books. I have also come across the following books published by Dr.Vum Son, ThangZa Dal and LianHmungSakhong, they also quote most of their references from Carey and Tuck V1 when they write about British annexation of Chin Hills.
Early contacts with Chins (Western and Eastern)
When the British conquered East India, first contact with Lushaicountry (now in India) was made in Western Chin State.They had unpleasant contact in Lushai country as theLushaiconstantly raided the British subjects and territories, which Lushai thought were their tributaries, eventually resulted in British invasionknown as the The First Expedition (LushaiExpedition in 1888-1889). The first expedition was a success as most of Lushai chiefs were reduced in to submission.Assam and Manipur fell in British hand in 1826. The upper Burma fell in to the British in 1885, the British then advanced to the Burmese western borders to occupy the Kale and Yaw valleys (now Western Magway areas). At that time, the Burmese inhabitants of the valleys at the foot of the Chin Hills had suffered from time immemorial from their raids, and great numbers of them were captives in the hill villages1. The Chin (Sizang, Kamhau, Tlaisun, Zokhua and Haka) constantly raided the plains. Among them the Tlaisunwere the most powerful tribe2. The Captain Raikes, British Deputy Commissionerof Upper Chindwin in Kalaymyosent invitation to chiefs of Sukte, Kamhau, Sizang, Tlaisun and Haka to discuss the raids and developments3.
Soon after the interviews, the British built roads towards the Sizang country and they were attack by Sizang, at the same time Tlaisun Chief Con Bik was suspicious of British intention after the interview. He was also encouraged to fight the British by ShweGyuPhyu Prince. Before the interviewwas conducted, ShweGyoPhyu Prince raised a rebellion in central Burma which was noted by (Carey and Tuck pg.21) as “There was at this time living in the Yaw country a man who, although he had no pretensions to royal blood, had assumed the title of ShweGyoByuMintha, this so-called prince was a vaccinator in the Thayetmyo district at the time of the annexation of Upper Burma, had succeeded in raising a rebellion in October 1887 on the confines of the Chindwins, Myingyan and Pagan districts. In the operations which followed, Captain Beville and major Kennedywere killed and the pretender, being defeated, fled in to the Yaw country. The columns which operated in the Yaw country in the cold weather of 1887-88 dispersed the various dacoit gangs, and the ShweGyuPhyu fled to the Chin Hills”.
ShweGyuPhyuwas given asylum by the Tlaisunand he took residence in Tlaisun territory. Upon hearing that, the ex-Sawbwa of Kale (British deposed them and send them to Mandalay) and his followers escaped from Mandalay and joined him. On the 4th, 5th May 1888 a strong body of Tlaisundescended suddenly on Indin (border town between Chin and Burma, 10 miles south of Kalaymyo) and carried off the Swabwa of Kale to the foot of the hills. He was obliged to save himself by promising to join in the rebellion and he was allowed to return to his capital4. An ultimatum was sent to the Tlaisunchiefs, ordering them to deliver up the ShweGyoPhyu and his officers5. (Carey and Tuck pg 26) noted “the hand of government was forced by the Sizang who came down the plains killing,Tlaisun chiefs under the ShweGyuPhyuravaged the plains”. The British invasion of Chin Hills was to protect their subjects rather than colonization.
The Second Expedition(1888-1889)
In September 1888 British troops landed in Kalewa. They were determined “to deal first with the Sizang and to inflict on them such a crushing blow as not only to cripple them for the future, but also to terrify the Tlaisuns into giving up the rebel ShweGyuPhyu” (Carey and Tuck pg 26).When the expedition starts, the Chin “were in great force, and Tlaisunand Sizangare fighting side by side from all four sides, fighting undercover of heavy undergrwoth”. On, 10th December 4.0am Tlaisunin great force made attack on Sihaung, Kyawywa and Kundu but they were repulsed by the British (Carey& Tuck pg 27). The British now recognized the chin’s tactical ability in war as (Carey and Tuckpage 27) noted “whilst disputing every stage of our advanced into the hills, the Chin showed considerable tactical ability by taking the offensive in the plans and attacking Shan villages and our posts in the rear of the advancing column”.
As the war went on British gained upper hand, in February the Sizangs, Sakhalingand Thuklaivillages were destroyed. A successful expedition was then carried out against the Kamhow. The people of Sizang and Khuasakdid not surrender, abandoned their village and took refuge in the forest and continued to fight6. Major Raikes opened up re-negotiation with the Tlaisun. This time one of Tlaisun Chiefs BawiHmungcame but as usual refused to surrender the ShweGyoPhyu and his associates7.
Third Expedition (1889-1890)
The tribes around Fort White (Thuklai) continue to attack British. The Tlaisunalso continued to harbour the ShweGyoPhyu prince and other Burmese refugees, the British decided to invade Chinhill and put them under their control8. The British came with a force 1200 came to Tlaisun from two fronts (South and North). Meanwhile in the northern column operatedagainstSizangin November but they could not defeat them (C & T pg 37). The British then decided to march onto Tlaisun, believing if Tlaisundid not fight, Sizangwere not prepared to struggle alone (C & T pg 38). Meanwhile the combined force of the Chittagong and southern column march to Tlaisun via Mangkheng and camped at a quarter mile from Tlaisun. The General Symons summoned the Tlaisun chiefs and gave them the surrender terms.
The chiefs politely declined. Tlaisunwere preparing to fight as rivers banks were fortified, rifle pits and stockade were built for defence. Around 3000 warroirswere gathering at Tlaisun village from all sides including Hualngo, Zahau, Sizang, Khuangli, Sokte and they are arms with flint lock guns, spears, shendu [chopper-sharped knife]9. The British then understood the positions of Tlaisun as (Carey and Tuck pg.39) noted “it must be remember that the Tlaisun held a unique position in Chinland at this time. All the tribes from Manipur to Haka and from Burma to Lushai owed them nominal allegiance and the Tlaisun realized that their prestige would be gone and the name of Falam (now Tlaisun village) lowered in the eyes of Chinland if they in common with the petty clans had to pay tributes acknowledge the supremacy of the white man”.General Symons lowered the terms i.e. reducing the fines and Tlaisunsurrendered. Sizang followed on 2nd April 1990. However, Tlaisunrefused to give up ShweGyuPhyu and his associates. Thegyi was one of the ShweGyoPhyu most prominent lieutenants and was one of those outlaws whom the Tlaisun refused to surrender to General Symons in 1889-90. Thegyi is now pardoned, but not yet allowed to return to Burma. He is used by the political officers to count houses and carry messages; his Chief, the ShweGyuPhyu who returned to Burma, was arrested, tried, and hanged in1891 (Carey and Tuck pg. 108).
Conclusion and Analysis
No one can deny that the ShweGyuPhyu took refuge to the Tlaisunterritory. There is overwhelming evidences of his name in the books (Carey and Tuck and E S Symes). He was a true fighter against British colonizations. He started rebellion in Burma then fled to Chinhills after defeated by the British. His input must have played a big factor in the Tlaisunfighting against the British. Once, the Tlaisun surrendered he was not handover to the hand of British by the Tlaisun. Although, it was not clear from page 108 how he got arrested but “ZofateChanchin” a book published by Hualngo Literature and Culture Association (HLCA) claimed that he escaped again to Shwebo(the symbol of Konbaung dynasty power) and got arrested while trying to start another rebellion. It was clear from the above references that he was not the brother of King Thibaw as reported in Global Chin News I will argue in the following points :-
- From the above C and T book, he was clearly not related to the royals. “although he was not related to royals”. Dr Vum Son who wrote Zo history called him “a pseudo prince”.
- If he is a brother of Thibaw as reported, he would not have survived during the royals massacre carried out to pave the way for Thibaw to become King. Every royal’s relatives who threatened or could have threatened the throne were killed in 1879.
- There is no evidence that his mother remarried, so if he is a brother of Thibaw his father must have been King Mindon who had 110 childrens and ShweGyuPhyuname is not listed in the Kongbaung dynasty genealogy in this link. http://www.royalark.net/Burma/konbau16.htm
Notes.
E S Symes page 41,
2)E S Symes page 41
3) C&T page 22,23
4) C&T page 25
5) C&T page 26
6) C & T 30
7) E S Symespage 45
8) C & T 39 & 40
Src: Chin World Media
No comments:
Write comments