သမိုင္​း

Theme images by Storman. Powered by Blogger.

Text Widget

Sports

Gadgets

Blog Archive

Travel

Definition List

Saturday, June 13, 2015

Tonzang Innpi Pu Pum Za Mang Tangthu


S PUM ZA MAANG’ KHAN LAI THU S
(Tonzaang innpipa)

       Pum Za Mang 1894 kumin suak a, 1934 kumin a pa hau Cinkhup’ za laihin Kamhau’ gam ukpi na hong sem hi. Tedimah Kawllai tan 4 ong hi. Pilna siamna vai hawmna-ah ama khan’-in lai tawh na sem thei ta hi. A masa-in Mualnuam Khua hausa Thawnglian’ tanu tawh hong kiteng masa uh hi. A sawt lo-in a zi a sih ciangin, sau veipi sung meigongin om hi. A sawtna ciangin Mal gam a hausapa’ tanu Ciin Khaw Man tawh 1934 kumin kiteng uh a, ta pasal 5 leh numei 3 nei hi. A tate in:-


1.Khup Khen Thang,
2. Sian Lian Pau,
3. Khup Do Dal,
4. Pau Kap Thang,
5.Kham Za dalte a hi hi.
Apa’ dam loh ciangin ama ngetna leh England kumpi’ phalna om bangin, 1934 September 5, ni-in apa’ Ukpi za ama tungah ki ap hi. England Kumpi in Ukpi za apiakna a nuai a bang a hi hi.

        Pum Za Mang in Ukpi a sep a kipanin apa’ gam teng leh a siah teng luah to hi. 1936 kumin, Maangkaang kumpi’ Silver Jubilee hunin min phatna A.T.M ngah hi. Japan gal ma hunin, K.S.M minphatna ngah leuleu hi. Ama khan’ hunin Phaitu khua hausa Lian Khaw Mang leh Kappi khua hausate tawh siah thu huhau-in thu a kineih uh ciangin, apa’ kaihsa siah bung 2 panin maangkaang kumpi in bung khat lakkhiat sak cianga a lang hong kiam a hih manin, dah mahmah hi. A pu Kamhau in a tate a inntuanna siah neu saliang leh tuk tha, khal tha, a tu atate’ khang dongin anek ding a kaih dingin apiak hinapi in, ama siahte hong kiam ciangin Ngennung, Thangkhal, Mawngken, Bumzaangte’ siah kaih teng, amau kaisak nawnlo-in, sut kik hi.

        Tua thu hangin a u anaute lungkim lo uh ahih manin, khat leh khat kitel khialhna om banah, kithah kisuam ding dong ngaihsun uh hi. Tua bang a hong om asawt lo-in leitung galpi nihna hangin, Japante in Kawl gam hong la uh hi. Maangkaang kumpite in Khamtung gam sungah gal nangin, tua hun sung tengin aman Ukpi na mah semin, hoih takin vaihawm hi. Maangkaang kumpite in Khamtungah Japante nan ding a ngaihsut tak ciangun 1943 kum ciangin, Tedim huandok Kelly in vaihawmin Khamtung ngeina bangin, sial leh Bawng Tedim khua-ah hong ban hi. Tua bangin gal vai nakpi-in hong vaihawm ciangin, Tedim gam sung ukpi teng Kamhau’ gam ukpipa, Pum Za Mang, Sukte gam Ukpipa Thawng Za Khup, Guite hausa, Thahdo hausa, leh Kamhau gam hausa khempeuh zong tua gal vaihawmna-ah ki hel uh hi. Tedim Vuandokpa sa bansa hawm dingin kei mah tavuan hong kipia a, keimah (Thang Zat Tuan Mualpi khua) (kudai) pumpi mahmah pai-in sial leh bawng 10 sa a ki hawm bangin ka hawmsak hi. Tua khit ciangin Tedim manglai sang innpi-ah, vaihawm khop masakna vuandokpa in hong samin, a masa penin thu dotna ki bawl masa hi. Thahdote a dotna-ah:-

“Tu-in dai-ah gal om a hih manin bang ci vaihawm leng gal kizo thei ding hiam?” ci-in a dot leh, Thahdo khempeuh’ tang dingin Awn Khan Maang in, “Ka khua ka gam ciat vua nidang ka pu kapa’ nek leh kaih ngei teng hong ngah sak kik zo le ucin vai ki hawm zo pan bek ding hi,” ci-in dawng hi. Tua bangin khat khit khat abanbanin dong a, Malgam Guite tangin, Tuimui khua hausa Kham Za Thang in genin, abanah Sukte, tua khit teh Sihzaang, Kamhau ukpi teng leh hausa teng in, ih thu, thu khat hi hen a cih uh hangin, hi theilo-in a tuam ciatin dawn kikna ki nei hi. Kamhau gam panin Muizawl Thang Zak Kam in, Tonzaang khua panin Cin Za Lian te’n a banbanin gen to uh hi. Tuate in Thahdote’ dawn bangin amau’ phat tuam nading ciat tawh a dawn ciangun Vuandokpa in, “Ih dai-ah gal om a hih manin bang cih leng ih tu ih ta hung zo ding, kem zo ding ih hiam? cih bek vaihawm hi hang, mi khat gil vah nading vaihawm hilo hi hang ih tha neih zahin nangin do ni na cih uh leh ci un, nong huh zawh kei ding leh hong huh zo kei nung nong cih ding uh hi lel hi. Kumpi in hong nusia leh na vokna ak uh, na mim na taang uh, na zi natate uh Japante’ khut sung tungkhin gai ding hilo a hiam? ci-in hong beisak hi. Tua khit ciangin kua mah in dawn nading mel theilo uh hi. Tua bangin ni 3 tualpi-ah kikhawmin thu khensatna kinei a, Tua in Chin Levy phuanin, ih gam ciat panin gal nang ni, ci-in thukim uh hi.

Tua khit ciangin upate ukpite makai-in mi telsak uh hi. A vaihawmna in:- (A)Levy leh (B) Levy ci-in nam 2-in khen uh hi. (A) Levyte galmai-ah pai-in gal nang pawl hi a, (B) Levy pawl in a khua a gam ciat panin amau thau ciat tawh khua leh khua kikal hu ding pawl ahi hi.

         Thahdo gam sungah Commander Awn Khan Nang, Tonzaang gam sungah Vung Za Cin, Khup Za Tung, Thang Za Kam, Muizawl Sukte gam panin, Thawng Za Khup, Hau Za Lian, Sihzaang gam sung panin Lam Khaw Maang, Lian Thawng, Maangpum, Thianpumte makai-in kiseh hi. An nek tui dawn puak ding hong kisap ciangin sakol khempeuh amau sakol ciat uh tawh sakol Levy phuan uh hi. (Transport Levy) Tua bangin a vaihawm khit uh ciangin Ukpi Pum Za Mang pen gal vaihawmpi hong suak hi. Khua sung ngal hat khempeuh in motor lam to-in na sem khempeuh tungah amah contractor ahi hi.
1. Tedim Cikha Motor lam tawhna:

            Pum Za Mang in Ukpi a sep sungin Kawlgam Zaang lei-ah Japan a tun hun sungin England Kumpi galkapte in Imphal-ah phualpi sat uh hi. Imphal a om Maangkang galkapte in Japante do nadingin Imphal Tedim lam Motor lam tawh ding sawm uh hi. Motor lam tawh kisai-in, Operation of U-Go sitsengi makai-in Lt.Col.Mutachi leh galkap dangte leh maang dangte vai hawmkhawm a sep ding a hi hi. Motor lam tawh nading mun a zon ciangun Imphal-Cikha-Mauvom-Zampi-Lentang-Buanli-Tuithang-Meitei gun kan tannin Tedim tun dingin geel uh hi. Tua lampi tawh nadingin mipi’ tha tang tampi ki sam ding a hih manin, Falam Maangpi Neilor in Pum Zamang’ tungah a uk sung mite’ thatang tawh huh ding a ngen hi. Pum Za Mang in Neilor’ kiangah, “Imphal pan Tedim dong a ki to ding Motor lampi pen Tonzaang khua hong tot kei ding leh Ka uk sung mite’ thatang tawh kong huh sak zo kei ding hi,” ci-in na nial hi. Neilor in, “Koi teng zui leh deih na hiam,?” ci-in dong a, aman, “Imphal-Cikha-Tuikhiang-Mualkawi-Nakzaang-Tonzaang-kantanin-Tedim tunsak ding gen hi.

Ama gen bangin Motor lam tawh ding thukimna nei uh a hih manin, Imphal panin Nakzaang ciang galkapte in to uh hi. Nakzaang panin Tedim ciang, Kamhau Uk sung in to hi. Hih Motor lam tawhna-ah Kumpi lam panin, engineer lam a siam Capt. Bakely. Mr. Author singh, Mr. Suvon singh, Mr. Davidte makai hi. Motor lam tawhna Imphal panin Tedim dong 1942 kumin kipanin kum khat sungin ki zo hi. Pum Zamang’ pilna leh ngaihsut siamnate’ hangin, Tonzaang khua kantanin kito a hihmanin, Tonzaang gam adingin Khan’tohna lianpi hong suak hi.

2. Pinlong kikhoppi masa 1946:
            Kawlgam a teng kawl mite leh, Mualtung a teng Zomi, Kachin, Shante tawh, Ki pawlkhopna bawl ding ki geel a, Pinlong khua-ah Tedim tang mi a pai dingin, Tonzaang ukpi Pum Za Mang, Falam tang mi dingin Lumbang Ukpi Hlur Hmung, Hakha tang mi dingin, Ukpi Kio Mangte Pinlong khua-ah 1946 March 23, ni-in tung uh hi.

            A tun nitakun Mualtung mi, Zomi, Kachin, Shan, tangmi teng in kikup khopna khat nei pah uh hi. Zomi tangmi Ukpi 3, Shan tang mi Sawbua 3, Kachin tang mi 1, kah uh hi. 1. Kachin tang mite in-(1) Sama Duaw Sinwa Naung. Shan tang mi panin-(1) Soa Hkun Kio,(2) Soe Swe Taik, (3) Sea Monte a hi uh hi. Tua kikhopna Soe Swe Taik in makaih a, Zaang sung a teng Kawl mite tawh kipawl ding leh ki pawl loh ding sau veipi sung kikupna a neih khit uh ciangin, Englandte’ khut nuai-ah ih om sangin Kawlte tawh kipawl khawmin suahtakna la leng, Mualtung mite’ adingin phattuamna leh khantohna tampi om zaw ding hi, cih thu khensatna hong nei uh hi.

1946 March 24, ni-in Tangmi khempauh thu kikupna bawl uh a, Kawl mite in, Ni dang England kumpi hong uk hun sungin eite khat leh khat kitheihna, kitom kikhualna ih neih loh hangin, eite gam khat mi khat, sa khat ih hih manin, tu hun ciangin khat leh khat ki-it kilem a kipawl theih ding kisam ta hi. England kumpi’ khut nuai-ah innteng sila bangin, bawlsiatna tuamtuam ih thuak ciat hi. Tua ahih manin kipawl khawmin England kumpi’ khut sung panin suaktakna la leng, ih gam ih mite’ pilna khangto zaw ding hi. Cih thu sau veipi kikupna hong neih khit uh ciangin, Kawl mi leh Mualtung mite kipawl khawm a England kumpi’ khut sung panin suahtakna lak ding thu khensatna hong nei uh hi.

           1946 March 26, ni-in Mualtung gam teng a uk, Mr, Stevenson in, Mual tung tang mi khempeuh samin a thu genna-ah, “Kawl mite in suahtakna la ding uh hi. No, Mualtung mite pen kawl mite sangin niamzaw na hih manun, Kawl mite tawh suahtakna na lak khop uh hangin, kawl mite’ khutnuai-ah haksatna tuamtuam thuak ding hi uh teh, Ko hong uk le ung Kawl mite tawh kikimin hong khangto sak ding hi ung,”ci-in a zol hangin, Mualtung mite in kam khat zong dawng kik lo-in, thu kikupna lungkim nasa bul phuhin na om uh hi.
1946 March 27,ni-in Kawl mite tawh kigawmin suahtakna lak khop ding, leh a kisam thu tuamtuamte kikupna nei khawm uh a, akisam teng sepkhop toh dingin thukimna bawl uh hi.

          1946 March 28, ni-in, Mualtung teng a uk Mr. Stevenson in mualtung mite tang mi teng na sam kik a, a thu genna-ah, “No mualtung mite adingin gam khat leh gam khat na kikawm nading uh Motor lampi kong tawhsak ding uh a, Zo gamah annek tuidawn a kicin zawk theih nadingin kong sepsak ding uh hi. Kawl mite sangin ko, muanhuai zaw ding hi ung.” Ci-in thu tampi tawh na zol leuleu hi. A hi zongin Mualtung mite in kam khat zong dawng kik lo-in kikhen uh hi.

          1946 March 29, ni-in kikuppi khat bawlkik leuleu uh a, Kawl gam sung a om minam khempeuh kipawl khopna neih ding leh, tua kipawl khopna-ah makai dingin, Soo Swe Taik leh thuzekpi dingin tang mi khat tel uh hi. kipawlna taang sum dingin Pu Hlur hmung in Rs,50/- pia pah hi. Hih kipawl khopna kip a man khit uh ciangin a khat veina Pinlong kikhoppi kiman hi.

1946 March 30, ni-in Zomi tang mi teng Pinlong panin Taunggyi tung uh a, a tam sungun Taunggyi mangpi Mr.Lich in Zo mite samin, “No, Zo mite England kumpi in hong uk suak ding hi ung,” cih zolna thu tampi a gen hangin, bangmah dawnna mel neilo-in om san lel uh hi.

            946 March 29, ni a a kibawl lungkimna, thu khensatna pen, tang mi teng bek lungkimna hi a, mipi’ lungkimna kisam lai a hih manin tang mite in a mau’ gam ciat uh gen a mipi ‘thukimna a nih veina Pinlong kikhoppi-ah puak kik ding a hi hi.
Pinlong kikhoppi a a kah Zo mi tang mi teng in amau’ gam sung a khuapi a hi, Tedim, Falam leh Khalkha a tun uh ciangin, Gam sung huam ukpite leh, mipite khawmin, 1946 March 29 ni a, Pinlong khua a kawl mite tawh ki pawl khawm a suahtakna lak ding thu, KIPAWLNA KIP a bawlna thu a gen uh ciangin mi khempeuh ki thukim ciat a hih manin, mau’ gam ciat panin kipsakna lai bawl uh hi. Tua Mipite’ lungkimna thu a nih veina Pinlong kikhoppina a puak ding a hi hi.
3. A nih veina Pinlong kikhoppi:
           Falam mangpipa in 1947 January 24 ni-in, sapna lai angah bangin, a nih veina Pinlong kikhopna-ah a kah ding Tedim gam tangmi, Saizaang ukpi Thawng Zakhup, Falam gam tangmi Lumbang Ukpi Hlur hmung, Khalkha tangni, Ukpi Kio mangte leh kam phen dingin Vum Khawhau, Savut, ngunte-te 1947 Febuary 2, ni-in Pinlong va tung kik uh hi.
1947 Febuary 7, ni-in kawl tangmite leh mualtung tangmite in, 1946 March 29 ni a ki bawl Kawlgam sung minam tuamtuam khempeuh ki pawlna kum khat cinna pawi bawl khawm uh hi. Tua kipawlna-ah gam tuamtuam panin, minam tuamtuam mipite in Kawlgam sung a om minam khempeuh kipawl ding a lungkimna thu a zak uh ciangin hih kipawlna kip tak leh kho tak a letsuak dingin lungkimna leh kipsakna nei uh hi.

           1947 Febuary 9, ni-in, Bogyoke Aungsan Pinlong khua hong tung hi. Tua nitak mahin Zo gam tangmi 3-te tawh, kikup khopna nei pah uh hi. Tua lai-ah Aungsan in, “Kawl mite leh Mualtung mite Englandte’ hong khen khapna hangin mun tuamtuamah omin gal leh sa bangin om hi hang, A taktakin Kawl mite leh Mualtung mite pen Monggolia minam Tibet gam pan a khangkhia, u khat, nau khat hi hang, Kawlgam ih tun ciangin lampi tuamtuam tawnin mun tuamtuamah minam tuamtuam a suak hi bek hi hang, tu-in hun kikhelna zui-in khat leh khat, ki-it kilemin, kipawl khawm a ih om theih ding hun hong tung ta hi,” ci-in thu tampi kikum khawm uh hi.

           1947 Febuary 10, ni-in Pinlong kikhopna munah, Aungsanin a thu genna-ah, “Kawlgam sung a teng Kawl mite leh, Mualtung mite a tuam a om ding hilo-in, Kawlgam sung a om minam khempeuhte in, haksatna a om leh thuak khawm, nopsakna a om leh nuam a sa khawm dingte hi hang, tua bangin ih ngaihsut theih leh ih gam ih lei hong kipin khantohna hong om pan ding hi. Unau khat ih hih mah bangin, ki-it kilem a lungsim khauh tawh ih kipawl khop theih ding thupi ding hi,” ci-in thu tampi gen hi.

1947 Febuary 11, ni-in, Pinlong kikhop kibawl kik a, tua sungah Kawl gam sung minam khempeuh tang dingin alan (Flag) bawl ding thukimna hong nei uh hi. Aungsan in Kawlgam suahtakna ih neih khit ciangin khantoh nading nasepna leh, ki ukna a zat ding thu tampi gen hi. Tang mite in a thugente sang thei mahmah uh a hihmanin, Pinlong thukimna bawl thei-in lung damtakin nitak an hong nekhawm uh hi.

4. Pinlong Sachoh:

          1947 Febuary 12, zingsangnai 11, hunin, Pinlong khawmpi a thu kikupna lianpi nam 9-te, ki lungkim ciat hi. Tua ahih manin PINLONG THUKIMNA LAI BUPI sungah Kawl mite leh Mualtung mi tangmi teng in a min uh hong thuh ciat uh hi. Tua sungah Aungsan tawh mi 23 ki hel a, Zo mite tangin, tang mi a pai teng in min thuhna nei uh hi. Pinlong kiciamna thu 1947 Febuary 12 ni pan kipanin hong kipin tua ni pen Minam khempeuh kipawl ni UNION DAY ci-in kum simin zum khempeuh kikhak hi.

           Kawl gamah kikhopna a om ma-in England kumpi in Pum Zamaang thu khat dong hi. A thu dotna-ah, “Mualtung mite pen tei nailo na hihmanun, maangpi Stevenson tawh vaihawmin, hong tu leh na ut hiam,?” ci a adot ciangin, Pum Zamaang in, “Hong kikum phot nung,” ci-in na dawng hi. Mualtungmi teng zong kikum ngei-in, Kawlte’ khut nuai-ah ih om sangin ut zaw hang a ci mi ki tam zaw hi. Hih thu Kawl kumpi in theisim a hihmanin, Pum Zamaang sam simin, “England kumpi in bangbangin bong khen a hi zongin um kha kei in, No’ deihna leh ko’ deihna gawm khawmin ngun kuang, kham kuang, sawk khawm leng, ko’ thu, no’ thu cih tuan omlo-in, no’ deihna a hi zongin, ko’ deihna a hi zongin kimang ciat ni. Nek leh dawn a om leh a ki bangin ne khawm dawn khawm ding hi hang,” a cih ciangin thukimin na mang hi. Tua zawh Kawlgam in suahtakna ih ngah khit ciangin, kitelna tawh gam ki ukna hong kipan a, 1948 kum ciangin Kamhau gam ukpipa in na hong sem nawnlo hi.

           A hi zongin, Khanthuam khang akipanin Kamhau gam Ukpi a hihmah bangin, A Ukna siah a kaih hong bei ciangin Kawl kumpi in Ks, 70.000/- tawh zawzi pia hi. Tua khit asawt lo-in Kaley myo-ah, B.O.C Agent hong sem hi. Ukpi na asepnawn loh hangin, sum ngahna lamah ukpi na asep sangin sum tam ngahin lungdam huai hinapi in, kum 1947 kum sungin THVP kici thu hoih vaihawm pawlpi a kici pawlpi na khat hong phuan khia hi. Tua khit asawt lo-in, 1948 November 10, zankim laitakin Tedim khua-ah hong nusia a, A luang Tonzaang innpi ki tunin, ngeina bangin lungkim huai takin kivui hi.

No comments:
Write comments